Πώς ο Αϊνστάιν κρύφτηκε από τους Nαζί σε μια βρετανική καλύβα

Τον Σεπτέμβριο του 1933, μια ταπεινή ξύλινη καλύβα σε έναν απομονωμένο θαμνότοπο του Νόρφολκ της Αγγλίας έγινε ένα από τα πιο σημαντικά κρησφύγετα στην παγκόσμια ιστορία. Ο Αλμπερτ Αϊνστάιν πέρασε εκεί τρεις εβδομάδες της ζωής του, αποφεύγοντας τους δολοφόνους Nαζί – και το ελάχιστα γνωστό περιστατικό ενέπνευσε ένα ασυνήθιστο ντοκιμαντέρ.

Χρησιμοποιώντας τα λόγια του ίδιου του Αϊνστάιν, το «Einstein and the Bomb» του Netflix ρίχνει φως στη σύντομη παραμονή του διάσημου γερμανοεβραίου επιστήμονα στο βρετανικό χωριό Ράφτον της κομητείας του Νόρφολκ, 31 χλμ. βόρεια του Νόριτς – ένα σταυροδρόμι της ζωής του που άλλαξε τον ρου της ιστορίας.

Advertisement

«Μόλις κοιτάξαμε πιο προσεκτικά, καταλάβαμε τον σεισμικού μεγέθους αντίκτυπο που είχε αυτή η στιγμή στη ζωή του» λέει στον Guardian ο σεναριογράφος Φίλιπ Ραλφ, ειδικός στην «αυτολεξεί μεταφορά διαλόγων», ο οποίος χρησιμοποίησε μόνο πραγματικές ομιλίες, επιστολές και συνεντεύξεις του Αϊνστάιν για να γράψει τους διαλόγους του θεωρητικού φυσικού στο ντοκιμαντέρ.

Εκείνη την εποχή ο Αϊνστάιν ήταν δημόσιος εχθρός Νο 1 στη ναζιστική Γερμανία. Τον Μάιο του 1933, μια μπροσούρα με τίτλο «Οι Εβραίοι σε παρακολουθούν» κατηγορούσε τον επιστήμονα για «ψευδή προπαγάνδα περί θηριωδίας εναντίον του Αδόλφου Χίτλερ». Κάτω από τη φωτογραφία του το φυλλάδιο έγραφε: «Δεν έχει κρεμαστεί ακόμα».

Τον επόμενο Σεπτέμβριο, αφού γερμανοί μυστικοί πράκτορες δολοφόνησαν τον εβραίο φιλόσοφο Τέοντορ Λέσινγκ στην Τσεχοσλοβακία, οι Nαζί –που είχαν ήδη κατασχέσει τις οικονομίες του Αϊνστάιν, κάνει έφοδο στο εξοχικό του, λεηλατήσει το διαμέρισμά του στο Βερολίνο και κλέψει το βιολί του– προσέφεραν αμοιβή τουλάχιστον 1.000 λιρών (κατ΄αναλογία, περίπου 105.000 σημερινά ευρώ) για τη δολοφονία του.

Την επόμενη μέρα ο Αϊνστάιν υπέκυψε στις εκκλήσεις της συζύγου του Ελσας να την αφήσει στο εξοχικό που είχαν νοικιάσει κοντά στην Οστάνδη, στο Βέλγιο, και να καταφύγει στην Αγγλία δια θαλάσσης. Από τότε ο επιστήμονας δεν ξαναπάτησε ποτέ το πόδι του στην ηπειρωτική Ευρώπη.

«Πριν από εκείνο το σημείο, ο Αϊνστάιν ήταν ένας καθ’ ομολογίαν παθιασμένος υπέρμαχος της μη βίας και του ειρηνισμού. Αλλά στο τέλος αυτών των τριών εβδομάδων έδωσε μια ομιλία μπροστά σε 10.000 άτομα στο Ρόιαλ Αλμπερτ Χολ, όπου ουσιαστικά είπε ότι υπάρχει μια υπαρξιακή απειλή για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και θα πρέπει να την πολεμήσουμε» εξηγεί ο Ραλφ.

Εξι χρόνια αργότερα, το 1939, φοβούμενος ότι οι Ναζί θα τα κατάφερναν πρώτοι, αιτήθηκε επιτυχώς στον αμερικανό πρόεδρο Φραγκλίνο Ρούζβελτ να επιταχύνει την ανάπτυξη μιας πυρηνικής βόμβας στις ΗΠΑ – μια απόφαση που απεικονίστηκε με καλλιτεχνική και εμπορική επιτυχία πέρυσι στην υποψήφια για Οσκαρ υπερπαραγωγή του Κρίστοφερ Νόλαν «Οπενχάιμερ».

Κατά την παραμονή του στο απομακρυσμένο χωριουδάκι, προστατευμένος από ένοπλους φρουρούς, ο Αϊνστάιν συνειδητοποίησε για πρώτη φορά ότι οφείλει να χρησιμοποιήσει τη δημόσια επιρροή του στην κοινωνία για να μιλήσει εναντίον των Ναζί και να καλέσει τους παγκόσμιους ηγέτες να δράσουν, λέει ο σεναριογράφος του ντοκιμαντέρ.

«Επιλέξαμε τον τίτλο “Einstein and the Bomb” (Ο Αϊνστάιν και η Βόμβα) επειδή η αλλαγή στη σκέψη του –που έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου των τριών εβδομάδων στο Νόρφολκ– ήταν που τον οδήγησε άμεσα να βάλει το όνομά του σε αυτό το γράμμα προς τον Ρούζβελτ» συμπληρώνει ο Ραλφ.

Η μικρή καλύβα στο Νόρφολκ ανήκε σε έναν έμπιστο γνωστό του επιστήμονα, τον αντιφασίστα συντηρητικό βουλευτή και αρχηγό του Ναυτικού στη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, Ολιβερ Λόκερ-Λάμψον, ο οποίος το προσέφερε στον Αϊνστάιν ως καταφύγιο υπό την –ένοπλη– προστασία του.

Νωρίτερα εκείνη τη χρονιά, ο Λόκερ-Λάμψον είχε τονίσει την κατάσταση του Αϊνστάιν στη βρετανική Βουλή των Κοινοτήτων, όταν εισήγαγε ένα τελικά αποτυχημένο νομοσχέδιο μεμονωμένων βουλευτών για την «επέκταση των ευκαιριών ιθαγένειας σε Εβραίους που κατοικούν εκτός της βρετανικής αυτοκρατορίας».

Mε στόχο, προφανώς, να επιστήσει την προσοχή των βρετανικών εφημερίδων στα δεινά του Αϊνστάιν, ο βουλευτής προσκάλεσε κάποια απρόθυμα μέλη του Τύπου στο μυστικό κρησφύγετο και τους επέτρεψε να πάρουν συνέντευξη και να φωτογραφίσουν τον διάσημο νομπελίστα φυσικό. Ηταν μια άτυπη πρες κόνφερανς που, δεδομένης της πραγματικής απειλής για τη ζωή του Αϊνστάιν, τρόμαξε έναν δημοσιογράφο του Observer.

«Η Αγγλία δεν είναι πολύ καλό μέρος για να κρυφτεί κανείς» έγραψε ο ρεπόρτερ της εφημερίδας στις 17 Σεπτεμβρίου 1933. «Ο δρ Αϊνστάιν, που έχει έρθει εδώ για να ξεφύγει από τις ναζιστικές διώξεις, βλέπει την ξύλινη καλύβα του φωτογραφισμένη στις εφημερίδες, με πλήρεις ενδείξεις τοποθεσίας, και το τοπικό δημοτικό συμβούλιο εξετάζει το ζήτημα της παρουσίασης μιας ομιλίας του. Η Γερμανία υποτίθεται ότι κοιτάζει προς την αντίθετη κατεύθυνση» συμπλήρωσε.

Οταν ο Αϊνστάιν συμφώνησε να δώσει την ομιλία σε μια εκδήλωση με εισιτήριο στο Ρόιαλ Αλμπερτ Χολ για να συγκεντρώσει χρήματα για τους εβραίους ακαδημαϊκούς πρόσφυγες από τη Γερμανία, η απόφασή του είχε επικριθεί από τη βρετανική εφημερίδα Daily Mail. Το editorial ισχυριζόταν ότι είχε «κάθε συμπάθεια για τους Εβραίους της Γερμανίας», αλλά καλούσε τον Αϊνστάιν «να σταματήσει αυτή την αλόγιστη ταραχή ενάντια στο ναζιστικό καθεστώς που προκαλεί στη χώρα μας».

Δύο ημέρες μετά την ιστορική ομιλία του, όπου καλούσε όλα τα έθνη «να αντισταθούν στις δυνάμεις που απειλούν την πνευματική και ατομική ελευθερία που κέρδισαν οι πρόγονοί μας με σκληρούς αγώνες», ο Αϊνστάιν έφυγε για τις ΗΠΑ και το νεοσύστατο Ινστιτούτο Προηγμένων Σπουδών του Πανεπιστημίου του Πρίνστον.

Η Ελσα τον συνόδευσε με επιτυχία από το Βέλγιο μέσω Αγγλίας και ο επιστήμονας πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του στην αυτοεξορία, όπου έγραφε ένορκες βεβαιώσεις, συνιστώντας στις ΗΠΑ να χορηγήσουν βίζες για τους Εβραίους που διέφυγαν από τις ναζιστικές διώξεις – και βοήθησε στην ίδρυση της Διεθνούς Επιτροπής Διάσωσης, της πρώτης υπηρεσίας βοήθειας για πρόσφυγες στον κόσμο.