Ναοί του Αγίου Ανδρέα στα Κύθηρα

Γράφει η Ελενη Χάρου-Κορωναίου

την Νοέ 30, 2017

Ο άγιος Ανδρέας στα Κύθηρα τιμάται:

1) Στο Λειβάδι, στου Χαρκέα. Είναι από τα σπουδαιότερα βυζαντινά μνημεία των Κυθήρων 1000 ετών, σταυροειδής, εγγεγραμμένος με τρούλλο στη σημερινή του μορφή. Πέρασε από 5 οικοδομικές φάσεις. Οι τοιχογραφίες ειναι σε τρία στρώματα. Το α’ στρώμα είναι του 10ου -11ου αι. Το β’ στρώμα είναι του 13ου αι. και οι μεταβυζαντινές είναι του 16ου αι. Από αρχειακές μαρτυρίες γνωρίζομε ότι αδελφοί και νοικοκυραίοι του ναού ήταν η οικογένεια Μεγαλοκονόμου.

2) Στα Περλεγκιάνικα, στον Παλιόπυργο, είναι ο διπλός βυζαντινός ναός του αγίου Ανδρέα και του αγίου Γεωργίου. Ανάμεσά τους υπάρχει ένας πύργος. Ο άγιος Ανδρέας είναι μονόχωρος, καμαροσκέπαστος με τοιχογραφίες βυζαντινές του 13ου και 14ου αι.

3) Στα Μαγονεζιάνικα, στα Τσικαλαρία μικρός μονόχωρος ναός του αγίου Ανδρέα.

Τσικαλαρία

(Του Ε.Π.Καλλίγερου, από το βιβλίο ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ)

Μικρός οικισμός στο Ν τμήμα των Κυθήρων και πάνω στον κεντρικό οδικό άξονα του νησιού. Η ιστορία του οικισμού αυτού έχει αρκετές ιδιαιτερότητες, αφού Τσικαλαρία εμφανίζονται ταυτόχρονα σε δύο σημεία. Αυτό στο οποίο είναι και σήμερα, αλλά και στο Μανιτοχώρι. Ο λόγος είναι σχετικά απλός, λείπουν όμως σημαντικές λεπτομέρειες για να αποκτήσουμε πλήρη εικόνα για την εποχή που έγιναν οι σχετικές διεργασίες. Κατ’ αρχάς Τσικαλαρία σημαίνει τον επαγγελματικό χώρο, σ’ αυτόν που δραστηριοποιούνται τσουκαλάδες και κατασκευάζουν τσουκάλια. Στο Μανιτοχώρι έχουμε τη βεβαιότητα ότι δραστηριοποιούνται στο επάγγελμα αυτό μέλη της οικογενείας Δευτερέβου, που κατοικεί εκεί και εξαιτίας ακριβώς αυτής της ενασχόλησης ονομάζονται με το πρν Τσικαλάς.

Μάλιστα, η περιοχή που κατοικούν έχει ακόμα την ονομασία αυτή, ενώ από το 1715, στην οθωμανική απογραφή, ονομάζεται Τσικαλάρι [1]. Οι ίδιοι αυτοί Δευτερέβοι, των οποίων το επώνυμο είναι βυζαντινό, έχουν και το πρν Μαγονέζος, ενώ το επαγγελματικό Τσικαλάς συναντάται και σε κατοίκους στο Μανιτοχώρι με το επώνυμο Χάρος. Πότε ακριβώς φθάνουν οι Δευτερέβοι στα Κύθηρα ή στο Μανιτοχώρι δεν είναι γνωστό, όμως τον 16ο αι. τους βρίσκουμε εκεί, ενώ παράλληλα έχουμε κατοίκηση και στα Τσικαλαρία [2], στο σημερινό οικισμό δηλαδή, ο οποίος σε μεταγενέστερες πηγές ονομάζεται και Μαγονεζιάνικα, από το πρν της ίδιας οικογένειας των αρχικών του οικιστών. Οι Δευτερέβοι πάντως βρίσκονται στα Κύθηρα τουλάχιστον από τον 15ο αι. (Βλ. και Ε. Π. Καλλίγερου, Συμπλήρωμα στα Κυθηραϊκά επώνυμα, Έκδ. Εταιρείας Κυθηραϊκών Μελετών, Αθήνα 2016)

Άλλο χαρακτηριστικό είναι ο ναός του Αγίου Ανδρέα, καθώς το βαφτιστικό Ανδρέας είναι κύριο βαφτιστικό της οικογένειας ακόμη και σήμερα. Εκείνο που γνωρίζουμε είναι ότι στα τέλη του 17ου αι. ο οικισμός αυτός παραμένει ένας απλός σπιτότοπος με μικρό αριθμό κατοίκων, αφού ο ναός του Αγίου Ανδρέα τότε αναφέρεται ως εξωμόνιο στα Κοντολιάνικα [3], το γειτονικό, και από τότε μεγαλύτερο, οικισμό στην περιοχή. Έχει ενδιαφέρον η παρατήρηση ότι στην Οθωμανική απογραφή του 1715 δεν αναφέρεται οικισμός στα Τσικαλαρία, κάτι που επιβεβαιώνει, αφ’ ενός το χαρακτηρισμό του ναού ως εξωμόνιο, αφ’ ετέρου αυτό που αναφέραμε, ότι η κατοίκηση εκεί δεν ήταν τότε ακόμη συστηματική.

Φαίνεται, όπως προκύπτει από αρκετά συμβόλαια του 16ου αι. ότι την εποχή αυτή η περιοχή καλυπτόταν κάτω από τη γενική ονομασία Λειβάδι, χωρίς αυτό να είναι απόλυτα βέβαιο, καθώς εμπλέκεται στο συλλογισμό και το γνωστό γεγονός ότι το Λειβάδι ήταν τότε μία από τις διοικητικές διαιρέσεις των Κυθήρων. Η πορεία, λοιπόν, του οικισμού, σύμφωνα με τα στοιχεία που προκύπτουν από τις διαθέσιμες σήμερα πηγές, είναι η εξής. Κάποιες οικογένειες Δευτερέβων από το Μανιτοχώρι μετεγκαθίστανται σταδιακά στα σημερινά Τσικαλαρία, τα οποία ονομάζονται αρχικά έτσι, αργότερα λέγονται και Μαγονεζιάνικα [4], ενώ και πάλι επικρατεί η ονομασία Τσικαλαρία, που έχουν μέχρι και σήμερα.

Από τον 16ο αι. μέχρι τουλάχιστον τις αρχές του 18ου η περιοχή κατοικείται αραιά, ενώ οι Δευτερέβοι εξακολουθούν να βρίσκονται και στο Μανιτοχώρι, στον ομώνυμο οικισμό, αλλά οι οικογένειές τους μειώνονται και στο β΄ μισό του 18ου αι. απομένουν μέλη από μία μόνο οικογένεια στην ενορία του Αγίου Ελευθερίου, στην οποία πάντα ανήκουν. Μάλιστα σε μία περίπτωση η οικογένεια αυτή αναφέρεται με τίτλο ευγενείας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο τελευταίος Δευτερέβος στο Μανιτοχώρι ονομάζεται Ανδρέας, ενώ σε πολλές απογραφές αναφέρεται μόνο ως Μαγονέζος! Στα Τσικαλαρία, τέλος, αναφέρεται τον 18ο αι. και οικογένεια Βατικιώτη, επώνυμο που χάθηκε πρόσφατα. Στο Μανιτοχώρι η περιοχή με την ονομασία Τσικαλαρία υπάρχει ακόμη, ενώ έχουμε πολλές αναφορές σε αυτήν σε ληξιαρχικές πράξεις μέχρι τα μέσα του 19ου αι.[5].

Στον σημερινό οικισμό Τσικαλαρία εξακολουθούν να κατοικούν Δευτερέβοι, με το πρν Τσικαλάς και Λουράντοι από τα γειτονικά Καλησπεριάνικα με το πρν Σάββας. Ο οικισμός αυτός έχει σχεδόν ενωθεί οικιστικά με τους όμορους οικισμούς Κοντολιάνικα Β και Φατσάδικα Ν.

[1] Ευ. Μπαλτά, Η οθωμανική…, σ. 187.

[2]Εμμ. Δρακάκης, Εμμ. Κασιμάτης νοτάριος…, σσ. 183, 212.

[3] Κώδ. Νεκταρίου Βενιέρη, φ. 30r.

[4] Χρ. Μαλτέζου, Βενετική παρουσία…, σ. Θ 163.

[5] Ληξιαρχικά Βιβλία Στραποδίου…, σσ. 183, 212.