Κύθηρα, το νησί της Αφροδίτης και του έρωτα

Με την ονομασία αυτή αναφέρονται, το νησί, η ομώνυμη αρχαία πόλη, καθώς και η σύγχρονη πρωτεύουσα. Παρακάτω θα γίνει αναφορά στα Κύθηρα και τις ονομασίες που έλαβε το νησί στο πέρασμα των αιώνων, καθώς και τα λίγα γνωστά για την αρχαία πόλη. Τα αναφερόμενα στη σύγχρονη πρωτεύουσα των Κυθήρων, τη Χώρα, περιλαμβάνονται στο αντίστοιχο λήμμα.

Η λέξη Κύθηρα δεν έχει βέβαιη ετυμολογία[1] και έχουν διατυπωθεί διάφορες εκδοχές για την προέλευσή της. Ο Σκαρλάτος Βυζάντιος ετυμολογεί από το ρ. κεύθω, ομηρικό με ινδοευρωπαϊκή ρίζα, το οποίο σημαίνει κρύπτω στην κοιλιά και κατ΄ επέκταση κρύπτω τον έρωτα. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή έγινε μετατροπή του κεύθω σε κύθω και από αυτό προήλθε η λέξη Κύθηρα. Κατά την ίδια άποψη, με τη λέξη αυτή συνδέεται η Αφροδίτη, η οποία έκρυβε τον έρωτα στην κοιλιά. Η ίδια ρίζα αναφέρεται να δίνει τη λέξη χύτρα, η οποία στην Ιωνική διάλεκτο γράφεται Κύθρα. Σημειωτέον ότι η νησίδα Αυγό στο Ν θαλάσσιο τμήμα των Κυθήρων ονομάζεται Χύτρα[2].

Ο Ησύχιος αναφέρει: «Κυθέρεια ἡ Αφροδίτη. οὐχ ὅτι προσέκυρσε Κυθήροις ἢ ὅτι κευθόμενον ἔχει ἐν εαὐτῇ τὸν πάσης ἐρωτικῆς φιλίας ἐξηρτημένον τὸν κεστὸν «ἱμάντα, ἤγουν τὸν ποικίλον ἢ ὅτι οἱ ἐρῶντες ἐν αὐτοῖς κρύπτουσι τὸ ἐρωτικὸν πάθος». Παρόμοια γράφει και ο Φώτιος. Τα Κύθηρα συνδέονται με τη γέννηση της Αφροδίτης στη θάλασσά τους, όπως περιγράφει ο Ησίοδος στη Θεογονία του. Σύμφωνα με τη μυθολογία η Αφροδίτη γεννήθηκε στη θάλασσα των Κυθήρων, όταν έπεσαν σ’ αυτήν τα αποκοπέντα από τον Κρόνο γεννητικά όργανα του πατέρα του Ουρανού. Ονομάστηκε δε Αφροδίτη από τον αφρό της θάλασσας. Μετά τη γέννησή της βγήκε στα Κύθηρα και αργότερα τα κύματα την έφεραν στην Κύπρο, στην οποία επίσης λατρεύτηκε: «[…] πρῶτον δε Κυθήροισιν ζαθέοισιν/ἔπλητ’, ἔνθεν ἔπειτα περίρρυτον ἴκετο Κύπρον». Στην ουσία αναφέρονται δύο μορφές λατρείας της Αφροδίτης. Η Ουρανία ή Κυθηρία, θεά του ιδανικού και αγνού έρωτα και η Πάνδημος ή Κύπρις, θεά του σαρκικού έρωτα. Σε λίγες περιοχές της Βοιωτίας (Θήβα) αναφέρεται και η λατρεία της Αποστρόφειας Αφροδίτης, θεάς-προστάτιδος της οικογενείας. Η αναφορά σε ζάθεα = πανάγια Κύθηρα οφείλεται στη λατρεία της θεάς στο νησί, το ιερό της οποίας εκεί θεωρείτο κατά την αρχαιότητα ως το σημαντικότερο.

Μία άλλη ετυμολογική άποψη θέλει τη λέξη Κύθηρα να προέρχεται από κράμα Ελληνοσημιτικών ονομάτων με προέλευση τις σημιτικές λέξεις Coutered ή Koutera, που σημαίνουν την περικεφαλαία. Από τη δεύτερη λέξη προήλθε το Κύθηρα. Μάλιστα όσοι υποστηρίζουν την άποψη αυτή τη συνδέουν με την αρχαία κυθηραϊκή πόλη Σκάνδεια, που σημαίνει επίσης την περικεφαλαία κατά μία εκδοχή, ενώ σύμφωνα με άλλη εκδοχή Σκάνδεια είναι προελληνικό τοπωνύμιο, πιθανώς χεττιτικό[3]. Η αναφερομένη από τον Στέφανο Βυζάντιο άποψη ότι τα Κύθηρα ονομάστηκαν έτσι από το όνομα του πρώτου οικιστού τους, του Κυθήρου του Φοίνικος, απλά δίνει Φοινικική προέλευση στο όνομα και δεν μπορεί να έχει γλωσσολογική βάση, οπωσδήποτε δε ιστορική τεκμηρίωση. Άλλη άποψη αναφέρει ότι η λέξη έχει προέλευση την αρχ. ινδική λέξη kuhara = βάραθρο, σημασία που έχει συγγένεια με την έννοια κεύθος, μία σημασία της οποίας είναι και φαράγγι, κρυψώνας[4]. Εκείνο που προκύπτει από τις προσεγγίσεις αυτές είναι η επιβεβαίωση ότι τη λατρεία της Αφροδίτης την έφεραν οι Φοίνικες στα Κύθηρα, οι οποίοι συνέδεσαν τη θεά με τη Συριακή Αστάρτη.

Πάνω σ’ αυτό διαφωτιστική είναι η περιγραφή του Ηροδότου: «Καὶ τὸ ἐν Κυθήροισι Ἱερὸν Φοίνικές εἰσι οἱ ἱδρυσάμενοι ἐκ ταύτης τῆς Συρίης ἐόντες»[5]. Επειδή η ονομασία Κύθηρα αναφέρεται στα ομηρικά έπη είναι βέβαιο ότι ανάγεται πριν από το 1200 π.Χ. Το τελευταίο επιβεβαιώνει και η αναφορά των Κυθήρων σε αιγυπτιακή ιερογλυφική επιγραφή, η οποία χρονολογείται στην εποχή του φαραώ Αμένοφι Γ΄ (1408-1372 π.Χ.), ανάμεσα σε περιοχές, όπως οι Μυκήνες, το Ναύπλιο, η Κνωσός και η Αμνισός. Μάλιστα η χρονολογία αυτή πηγαίνει αρκετά πίσω, καθώς οι ειδικοί πιστεύουν ότι η επιγραφή αυτή είναι αντιγραφή ενός παλαιότερου αιγυπτιακού δρομολογίου από γεωγραφικό εγχειρίδιο.[6] Σύμφωνα με τα παραπάνω τα Κύθηρα από ονοματολογική άποψη αποτελούν ένα από τα παλαιότερα αναφερόμενα τοπωνύμια στον ελληνικό χώρο, που ανάγονται χρονικά κοντά στο 2000 π.Χ. Στην αρχαία Αθήνα ένας από τους 12 δήμους, τους οποίους καθιέρωσε ο Κέκρωψ, ονομαζόταν Κύθηρος, ενώ και στη Μικρά Ασία (Πισιδία) ο Στράβων αναφέρει ποταμό Κυθήριο, αλλά και στην Ηλεία ο Παυσανίας αναφέρει ότι υπάρχει ποταμός Κύθηρος[7].

Πολλοί αρχαίοι συγγραφείς των κλασικών χρόνων, αλλά και μεταγενέστεροι, αναφέρονται στα Κύθηρα, όπως ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφών, Μανέθων, ο Ιεροκλής κ.α. Η αρχική ονομασία Κύθηρα παραλλάσσεται κατά την πορεία των χρόνων και διαμορφώνεται τελικά σε Τσιρίγο κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, έπειτα από διαδοχικές παραφθορές της λέξης Κύθηρα. Παράλληλα και σε ελάχιστες περιπτώσεις αρχαίων συγγραφέων (Στέφανος ο Βυζάντιος) γίνεται χρήση και της ονομασίας Πορφυρούσα, εξαιτίας της ανάπτυξης της καλλιέργειας και του εμπορίου της πορφύρας, από την οποία προερχόταν το βαθύ ερυθρό χρώμα, με το οποίο βάφονταν τα βασιλικά ή τα επίσημα ενδύματα. Την ονομασία Πορφυρούσα αναφέρει επίσης ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, ενώ ο Αριστοτέλης αναφέρει τα Κύθηρα και με την ονομασία Πορφυρίς. Στη συνέχεια θα επιχειρήσουμε να καταγράψουμε όλες τις ονομασίες που δόθηκαν στα Κύθηρα και οι οποίες αποτελούν παραφθορά της λέξης Κύθηρα.

Η λέξη Κύθηρα αναφέρεται ήδη από τα αρχαία χρόνια με διάφορες παραλλαγές, οι οποίες όμως δεν αφίστανται ουσιαστικά του αρχικού τύπου Κύθηρα, όπως αναφέρεται το νησί από τους: Θουκυδίδη, Ησίοδο, Αριστοτέλη, Ηρόδοτο, Παυσανία και άλλους αρχαίους συγγραφείς. Παραλλαγές της λέξης Κύθηρα αναφέρονται οι εξής:

Κυθέρη (Ανθολογία Μαξίμου Πλανουδίου), Κυθείρη (Οππιανός), Κυνθήρα (Ιεροκλής), Κυθερηιάς (Μανέθων), Κυθηρία (Ξενοφών)[8], Κυθεραία (Στέφανος Βυζάντιος).

Αργότερα, κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, οι πρώτες ονομασίες του νησιού επίσης παραμένουν κοντά στον αρχικό γλωσσικό τύπο Κύθηρα. Αναφέρονται:

(Η) Κυθήρα (Ιωάννης Μαλάλας, 6ος αι., Γεώργιος Σύγκελος, 9ος αι., Γεώργιος Κεδρηνός, 11ος αι.), Κυθήρα (Γεώργιος Μοναχός 9ος αι.), (τα) Κύθηρα (Συμεών Λογοθέτης, 10ος αι., Ευστάθιος, αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, 12ος αι.), Κυθηρία (βίος Οσίου Θεοδώρου (10ος αι.)[9].

Μετά τα χρόνια της βυζαντινής παρουσίας στο νησί και με την κατάληψή του από τους Βενιέρους και τους Ενετούς στη συνέχεια, εμφανίζεται σειρά διαδοχικών μεταβολών στην ονομασία και παραφθορών των αρχικών της παραλλαγών, οι οποίες καταλήγουν στην κοινή ονομασία Τσερίγο ή Τσιρίγο. Η γλωσσική πορεία που ακολούθησαν αυτές οι μεταβολές φαίνεται να είναι η ακόλουθη.

Κατά τον 13ο, 14ο και 15ο αι. κυριαρχούν διάφορες παραλλαγές, όπως, Cederici (1275, 1328)[10], Cedrigi (1278)[11], Cedrigi Maioris (1301)[12], Cedereci (1315)[13], Citerici (1328, 1451)[14], Citherici (1386)[15]. Παράλληλα, την ίδια εποχή και λίγο αργότερα, αναφέρονται πολλές άλλες παραλλαγές, όπως, Citerigo, Diterigo, Citerca, Cerigo, Jerrigho, Currigo, Zirigo, Ceritum, Cytherium[16]. Σύμφωνα με την πιθανότερη προσέγγιση η γλωσσική πορεία της εξέλιξης της λέξης Κύθηρα σε Τσιρίγο ήταν η αρχική προσθήκη κατά τα χρόνια της ενετικής κυριαρχίας της κατάληξης –go, συνηθισμένης κατάληξης ενετικών και ιταλικών τοπωνυμίων, στην αρχική λ. Cythera ή σε παραλλαγές ή παραφθορές της. Αυτή η προσθήκη δημιούργησε αρχικά τη λ. Cytherigo ή Citherigo, η οποία με διαδοχικές επίσης παραφθορές έγινε Cerigo και Τσερίγο για να καταλήξει με φωνητική οικονομία σε Τσιρίγο[17]. Η παραπάνω γλωσσική πορεία είναι η πιθανότερη και η οποία είχε ως κατάληξη τη σημερινή κοινή ονομασία Τσιρίγο. Εννοείται ότι κατά την πορεία αυτή γράφτηκαν πολλές εκδοχές του ονόματος, όπως εξάλλου έγινε με όλα τα νησιά του Αιγαίου ή του Ιονίου κατά τη Φραγκοκρατία. Έχει ενδιαφέρον η καταγραφή όλων αυτών, καθώς οι πλείστες φαίνεται καθαρά ότι αποτελούν παρεφθαρμένους γλωσσικούς τύπους της αρχαίας ονομασίας Κύθηρα. Έτσι έχουμε:

Citehero(1572), Cithero (1690), Cythere, Cythera, Cerigo (1572), Serigo (1758)[18]. Σε χάρτες έχουμε επίσης πολλές διαφορετικές παραλλαγές της ονομασίας. Cerigo (1574), Cithero (1628), Cicerigo (1619), Zerigo (1570) Serigo (1689).[19] Ο Ρήγας Φεραίος χρησιμοποιεί τη λέξη Κυθήρη (1797)[20], ο Μελέτιος Κύθηρα και Πορφυρούσα[21], ενώ ενδιαφέρουσα παραλλαγή είναι η Cetri (Κλαύδιος Πτολεμαίος)[22], αλλά και το Citrinos[23]. Στις περισσότερες εκδόσεις του Κλαυδίου Πτολεμαίου, που ξεπερνούν τις πενήντα, τα Κύθηρα αναφέρονται Cythera, Cychera και Scotera[24]. Σε διάφορες εκδόσεις άλλων συγγραφέων αναφέρονται επίσης και οι τύποι, Cengo, Torio[25], Citera[26], Chituriam, Cythaream, Citri, Citeron[27] και τα Κινθήρα (15ος αι)[28], Κύθηρο (16ος αι)[29], Σέριγον (1620)[30], Scothera[31], και Σκοτέρα ή Σκοθέρα[32]. Στο έργο του Bartolomeo «dalli Soneti» υπάρχει αναφορά σε Citharea, και Citheron[33]. Σε πορτολάνους του 16ου αι. το νησί αναφέρεται Κυθουρία, Κυθηρία και Τζερκόν[34], το τελευταίο από παραφθορά του Τσιρίγο, ενώ σε νοταριακά έγγραφα μετά τον 18ο αι. στα Κύθηρα και κυρίως τη Βενετία είναι συνηθέστατη η χρήση της ονομασίας Τσιρίγο, Τζηρίγο[35] και Τσερίγο.

Ο Τούρκος θαλασσοπόρος Πίρι Ρεΐς[36], όπως και όλοι οι Τούρκοι[37], αναφέρει τα Κύθηρα Τσούχα (Čoka Adasi) και το Τσιρίγο Τσιράγκα, με προφανή παραφθορά.

Ο ισπανός πρεσβευτής του Βασιλείου της Καστίλλης και Λεόνης Ρουΐ Γκονζάλες ντε Κλαβίχο, που διέρχεται από τα Κύθηρα το 1403 κατευθυνόμενος στην αυλή του Ταμερλάνου, αναφέρει τα Κύθηρα Σετούλι[38], ενώ ο Πέδρο Ταφούρ (1437), επίσης Ισπανός, την ίδια περίπου εποχή αναφέρει το νησί Θετρίλ [39](προφανώς με παραφθορά του Cetri που είδαμε και σε άλλες αναφορές).

Τέλος, ο Otto Markl αναφέρει αρκετές ονομασίες των Κυθήρων, οι περισσότερες από τις οποίες αναφέρθηκαν παραπάνω, έχει όμως ενδιαφέρον η καταγραφή του γι’ αυτό αναφέρονται όλες, καθώς το έργο του αφορά τη Βυζαντινή εποχή: Cidericus, Cythouria, Cedrigo, Cetrigus, Cerigo, Cerigus, Cetri, Ciderigus, Cythere, Tserigo, Tsisiria, Zerigo[40].

Αμφισβήτηση υπάρχει για δύο από τις ονομασίες, οι οποίες πιθανόν να αφορούν τα Κύθηρα, πιθανόν όχι. Πρόκειται για την ονομασία Τζετούρια, του περίφημου Άραβα γεωγράφου Εδρισή, ο οποίος ταξίδευσε στον ελληνικό χώρο το 1154. Το έργο του είναι γνωστό ως «Βιβλίο του Ρογήρου» από το όνομα του βασιλιά της Σικελίας Ρογήρου Β΄. Η λέξη Τζετούρια δεν είναι γνωστό αν αναφέρεται στα Κύθηρα ή στο Άστρος[41]. Αμφισβήτηση υπάρχει και για την ονομασία Settygo (1322) που αναφέρεται στα «Ταξίδια του Μάντεβυλ» του John Mandeville[42] και υποθέτουν ότι αναφέρεται στα Κύθηρα.

Από τις παραπάνω ονομασίες του νησιού, που είναι κοντά στις 70 τον αριθμό, περίπου οι μισές είναι παραλλαγές της λέξης Κύθηρα και οι υπόλοιπες της λέξης Τσιρίγο, για την οποία αναφέραμε ήδη ότι προέρχεται από την πρώτη.

Όσον αφορά την πόλη Κύθηρα, η οποία υπήρξε στην αρχαιότητα, οι ελάχιστες γνώσεις μας γι’ αυτήν προέρχονται από τους αρχαίους συγγραφείς. Από αυτούς προέρχονται και οι πληροφορίες ότι η πόλη αυτή δεν ήταν παραλιακή, αλλά μεσόγεια, είναι δε χαρακτηριστική η αναφορά του Παυσανία: «Κύθηρα δε ἡ πόλις ἀναβάντι ἀπὸ Σκανδείας στάδια ὣς δέκα». Ο Στέφανος ο Βυζάντιος αναφέρει επίσης «Κύθηρα, νῆσος πόλιν ὁμώνυμον ἔχουσα πρὸς τὴ Κρήτη»[43]. Σύμφωνα με τους περισσότερους συγγραφείς και ερευνητές η περιγραφή αυτή οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η θέση της αρχαίας πόλης συμπίπτει με το σημερινό Παλιόκαστρο, στο οποίο έκανε και περιορισμένη ανασκαφική έρευνα ο Ερρ. Σλήμαν, χωρίς ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Αντίθετα καρποφόρος φαίνεται να είναι η ανασκαφή του Ι. Πετρόχειλου στην κορυφή του λόφου, δεν υπάρχουν όμως ακόμη δημοσιεύματα πέραν των αναφερομένων σε σημείωση παραπάνω.

Ονομασίες των Κυθήρων

Θετρίλ

Κινθήρα

Κυθείρη

Κυθεραία

Κυθέρη

Κυθερηιάς

Κυθήρα

Κύθηρα (η)

Κύθηρα (τα)

Κυθήρη

Κυθηρία

Κύθηρο

Κυθουρία

Κυνθήρα

Πορφυρίς

Πορφυρούσα

Σετούλι

Σκοθέρα

Σκοτέρα

Τζερκόν

Τζηρίγο

Τσερίγο

Τσιράγκα

Τσιρίγο

Τσούχα

Cedereci

Cederici

Cedrigi

Cedrigi Majoris

Cedrigo

Cengo

Cerigo

Cerigus

Ceritum

Cetri

Cetrigus

Chituriam

Cicerigo

Ciderigus

Citehero

Citera

Citerca

Citerici

Citerigo

Citeron

Citharea

Citherici

Citherigo

Cithero

Citri

Citrinos

Currigo

Cychera

Cythaream

Cythera

Cythere

Cytherigo

Cytherium

Cythouria

Diterigo

Jerrigho

Scothera

Serigo

Torio

Tserigo

Tsisiria

Zerigo

Zirigo

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία. 

 

[1] Στο λεξικό του Μπαμπινιώτη η λέξη αναφέρεται ως αγνώστου ετυμολογίας.
[2] Π. Τσιτσίλιας, Ιστορία…, τόμ. Α΄, σ. 5.
[3] Ι. Πετρόχειλος, Τα Κύθηρα…, σ. 50.
[4] Χαρ. Συμεωνίδης, Ετυμολογικό λεξικό…τόμ. Α΄, σ. 782.
[5] Δικ. Βαγιακάκος, «Κύθηρα», εις Ιστορία Εικονογραφημένη, τ. 214, Απρίλιος 1986, σσ. 128-129.
[6] Γ. Σακελλαράκης, «Τα Κύθηρα στην τρίτη και δεύτερη χιλιετία π.Χ.», Νόστος, τόμ. 2, 2003, σ. 34.
[7] Π. Τσιτσίλιας, Ιστορία…, τόμ. Α΄, σ. 5, σημ. 1.
[8] Δ. Δημητράκου, Μέγα Λεξικόν…, τόμ. 5, σ. 4.173 και Ηλ. Μαρσέλος, Μία αποδημία εις Κύθηρα, ιστορικά ερευνήματα, Αθήνα 1974, σ. 19.
[9] Μαρία Κ. Λεοντσίνη, «Το τοπίο των Κυθήρων κατά τη βυζαντινή λόγια γραμματεία και την αγιολογία», Ομιλία στις 27 Ιουλίου 2008 στο «Ζείδωρος», Καψάλι Κυθήρων (αδημοσίευτη εργασία).
[10] Diplomatari…, σ. 178 και Μαρ. Κουμανούδη, «Οι πρώτοι Βενετοί…», εις Νόστος, τόμ. 2, 2003, σ. 125.
[11] Αγγ. Πανοπούλου, «Πειρατικά επεισόδια στον θαλάσσιο χώρο των Κυθήρων (13ος-18ος αι.), Νόστος, τόμ. 2, 2003.
[12] Benvenuto de Brixano, Notaio di Candia, 1301-1302, έκδ. Raimondo Morozzo Della Rocca, Venezia, 1950. Το Maioris αναφέρεται στα Κύθηρα και το Minoris, προφανώς, στα Αντικύθηρα.
[13] C. A. Maltezou, «Le famiglie deli Eudaimonogiannis», εις Βενετική παρουσία…, σ. Η 216.
[14] Ν. Jorgan, «Documents concernant les Grecs et les affairs d’orient tires des registres de notaires de Crète (Hommage à la memoire de l’ami Orlandini), Revue Historique du sud-est Europeen, Avril-Juin 1937, σ. 107 και Diplomatari…, p. 180.
[15] El. Santschi, Regestes…, σ. 246.
[16] Διον. Αλβανάκης, Κυθηραϊκή επετηρίς, 1909, σ. 16. (Ο συγγραφέας αναφέρει τις παραλλαγές που έχει συναντήσει χωρίς όμως αναφορά στις πηγές, κατά συνήθη πρακτική της εποχής.)
[17] Ε. Σ. Στάθης, Διοικητικά έγγραφα ….σ. 22.
[18] G. Leontsinis, The island of Kythera. A social history (1780-1863), Athens 1987, pp. 408, 411, 413, 415, 417.
[19] Η Πελοπόννησος. Χαρτογραφία και ιστορία, 16ος-18ος αι., ΜΙΕΤ, Αθήνα 2006, σσ. 80, 85, 110, 112, 130, 171.
[20] Ό.π., σ. 179.
[21] Το Ιόνιο πέλαγος…, σ. 65.
[22] Έκδ. J. Cruninger – J. Koberger, Στρασβούργο 1525 και έκδ. M.+G. Trechsel, Λιόν, 1535., ό.π. σ. 80.
[23] El. Malamut, «Το πέρασμα από τα Κύθηρα», εις Νόστος, τόμ. 2, 2003, σ. 45.
[24] Αντ. Τάντουλος, «Η πρώιμη χαρτογράφηση της χερσονήσου του Μαλέα και των κοντινών νησιών», εις Αρέσκουσα, τόμ. 1, σ. 230.
[25] Διον. Αλβανάκης, Κυθηραϊκή Επετηρίς, 1909, σ. 16.
[26] Nicolo Stai, Raccolta di antiqhe autorita e di monumenti storici riguardani l’isola di Citera, Pisa 1874.
[27] Chr. Buondelmonti, εις Μ. Πετρόχειλος, Εντυπώσεις από τα Κύθηρα…, σ. 43.
[28] Μ. Χατζηδάκης – Ι. Μπίθα, Ευρετήριο…, σ. 247. Αφιερωματική επιγραφή εις Άγιο Νικόλαο Γωνίας.
[29] El. Malamut, Το πέρασμα…εις Νόστος, τόμ. 2, σ. 46
[30] Δ. Ανδριτσάκη-Φωτιάδη, Μ. Πετρόχειλος, Κυθηραϊκά Μελετήματα, σ. 155.
[31] Ben. Bordone, «Isolario», σ. 84. Για τους χάρτες βλ. και Αντ. Τάντουλος, «Η πρώιμη χαρτογράφηση της χερσονήσου…», σ. 243.
[32] Fr. Piac. Napolitano, εις Π. Τσιτσίλιας, Ιστορία…, τόμ. Α΄, σ. 340.
[33] Αντ. Τάντουλος, «Η πρώιμη χαρτογράφηση της χερσονήσου…», σ. 236
[34] Αγ. Τσελίκας (εκδ.), Δύο χειρόγραφοι ελληνικοί πορτολάνοι, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2003, σ. 240.
[35]Μ Μανούσακας – Ι. Σκουλάς, Τα ληξιαρχικά βιβλία της Ελληνικής Αδελφότητος Βενετίας (1599-1815), Βενετία 1993, σ. 235.
[36] Ο Πίρι Ρεΐς (1465-1553)…, σσ. 301 302.
[37] Ευ. Μπαλτά, Η οθωμανική…σσ. 49, 51 και αλλού.
[38] Ρουΐ Γκονζάλες ντε Κλαβίχο, Ταξίδι στην Αυλή του Ταμερλάνου, σ. 68.
[39] Μιγέλ-Άνχελ Οτσόα Μπρουν, Η Ισπανία και τα Ελληνικά νησιά, Μια ιστορική θεώρηση, Εστία, Αθήνα 2009, σ. 105.
[40] Otto Markl, Ortsnamen Griechenlands in «fränkischer» Zeit, Verlag Hermann Böhlaus Nachf./Graz-Köln 1966, p. 288.
[41] Κυρ. Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τόμ. Α΄, σ. 215, Στάχυ, Αθήνα 1999, σ. 215. Με το όνομα Εδρισή είναι γνωστός ο Άραβας γεωγράφος Abou-Abd-Allah-Mohamed-Ben Mohamed-Ben-Abd Allah-Ben Edris-al Hammudi.
[42] Κυρ. Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα…, σ. 246.
[43] Για την αρχαία πόλη Κύθηρα πολύ κατατοπιστικά είναι όσα αναφέρει ο Ι. Πετρόχειλος εις Τα Κύθηρα…, σσ. 49-50. Ο ίδιος συνεχίζει για δεύτερη δεκαετία τις ανασκαφές στην κορυφή του λόφου όπου ο ναός του Αγίου Γεωργίου, με ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Βλ. «Αναθήματα του ιερού στο Παλιόκαστρο Κυθήρων», εις Έπαθλον. Αρχαιολογικό Συνέδριο προς τιμήν του Αδώνιδος Κ. Κύρου, Πόρος, 7-9 Ιουνίου 2002, τόμ. Α΄, σσ. 295-306.