Το επώνυμο “Τζάννες”

Ιδιαίτερα διαδεδομένο επώνυμο των Κυθήρων με παρουσία σε διάφορα σημεία του νησιού, κύρια όμως κατοίκηση στο Λειβάδι και τον Άγιο Ηλία.

Το επώνυμο προέρχεται από το ενετικό βαφτιστικό Zuane-Zane, που είναι τύπος του κοινού βαφτιστικού Giovani. Το επώνυμο αναφέρεται και σήμερα στη Βενετία, με πολλές μορφές μάλιστα, ακριβώς όπως και στην Ελλάδα, όπου πολλά επώνυμα παράγονται από το κοινό βαφτιστικό Ιωάννης–Γιάννης (στη Βενετία, εκτός από το Zuane-Zane, αναφέρονται και τα Zanelli, Zanini, Zaneti, Zuanelli, Zanucco). Στο Βυζάντιο αναφέρεται το Τζάννες και Τζαννές και με την έννοια του ευήθης.

Advertisement

Στον ελληνικό χώρο η μορφή Τζάννες είναι παλαιότατη και πολύ συνηθισμένη. Το επώνυμο αναφέρεται από την εποχή των σταυροφοριών. Το 1212 αναφέρεται στην Κρήτη ο Palmero Zane και το 1221 ο Domenico Zane. Το 1252 είναι φεουδάρχης στα Χανιά ο Marino Zane και τον ίδιο χρόνο αναφέρεται και ο Petro Zane. Οι αναφορές στο επώνυμο το 13ο και 14ο αι. είναι πολλές στην Κρήτη, ώστε να επιτρέπουν το συμπέρασμα ότι και στα Κύθηρα το επώνυμο έφθασε από την Κρήτη. Το 1338 και το 1339 αναφέρονται οι Michael Zanne και Iacobi Zanne. Το 1373 ο ser Corradino Zane είναι ευγενής στο Ρέθυμνο και η Herina Zane αναφέρεται να ζει στο Χάνδακα. Το επώνυμο αναφέρεται σε πολλά συμβόλαια και έγγραφα από την Κρήτη. Στην απογραφή του Καστροφύλακος (1581) αναφέρεται ο ευγενής Ζαχαρίας Φρ. Τζάννες και ο Ζαχαρίας Τζάννες του π. Στάη. Στην απογραφή του Trivan (1644) αναφέρονται οικογένειες Zane ανάμεσα στους ευγενείς Βενετούς του Ρεθύμνου και του Χάνδακα και στους ευγενείς Κρητικούς του Ρεθύμνου. Στην Κρήτη αναφέρεται και ο ποιητής του Κρητικού πολέμου Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής, καθώς και ο διάσημος αγιογράφος Εμμ. Τζάννες Μπουνιαλής (17ος αι.). Eκτός από την Κρήτη, το επώνυμο είναι κοινότατο στο Αιγαίο αλλά και στα Επτάνησα, όπου οι περισσότερες περιπτώσεις αφορούν οικογένειες προερχόμενες από την Κρήτη μετά τον Κρητικό πόλεμο και την πτώση της στους Τούρκους (1669).

Ο πρώτος αναφερόμενος με το επώνυμο αυτό στα Κύθηρα είναι ο προβλεπτής Φραντζέσκο Τζάννε (1516). Αργότερα αναφέρονται και οι προβλεπτές Τζιρόλαμο Τζάννε (1581) και Αλεσσάντρο Τζάννε (1667). Αυτοί ήταν ενετοί αξιωματούχοι, προερχόμενοι από γνωστές οικογένειες της Βενετίας, όμως το επώνυμο στα Κύθηρα είναι παλαιότερο από τις αρχές του 16ου αι. Αυτό προκύπτει από το μεγάλο αριθμό των οικογενειών που βρίσκονται στο νησί το 16ο αι., όπως φαίνεται από τα διαθέσιμα συμβόλαια της εποχής, και οι οποίες ξεπερνούν τις είκοσι. Από αυτά προκύπτει και η χρήση παρωνυμίων την εποχή αυτή, δείγμα εξάπλωσης των οικογενειών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η περίπτωση του παπά Μάρκου Τζάννε του π. Μανέα, που το 1564 πάντρεψε το γιο του Γιώργη με γόνο αρχοντικής οικογενείας, τη Μαρίνα, θυγατέρα του ποτέ Αλοΐζου και της Αννίτσας Κασιμάτη και του έδωσε, εκτός από περιβόλια και χωράφια στα Μητάτα και στο Στραπόδι, τρία σπίτια και σταύλο στο Κάτω Λειβάδι. Ο παπάς αυτός, που φαίνεται ότι διέθετε τεράστια κτηματική περιουσία, την περισσότερη στο Κάτω Λειβάδι, άφηνε και στα υπόλοιπα παιδιά του αρκετά κτήματα, αλλά αναφέρει ότι έδωσε περισσότερα στο Γιώργη «δειώτι και έκαμεν σκλάβος χρώνους δεκοχτώ και δεν απείστησεν». Και στο γαμπρό του όμως, Γεώργη Χάρο, άφηνε περιουσιακά στοιχεία στο Λειβάδι, τον Κούτζακα (Κ. Λειβάδι), τα Μητάτα, το Μυλοπόταμο και το Στραπόδι. Η πολύ καλή οικονομική κατάσταση της οικογενείας είναι προφανώς αυτή που δικαιολογεί την πληρωμή τριών τζεκινιών για κάθε έναν Τζάννε που θα κατόρθωνε να απαλλάξει από την υποχρέωση υπηρεσίας στα κάτεργα ο μεσάζων μισέρ Ναδάλης Λεοντζίνης. Άλλο ενδιαφέρον στοιχείο που προκύπτει από τα συμβόλαια του 16ου αι. είναι η αναφορά στον Νικήτα Τζάννε του Ιωάννη, ο οποίος είναι πρόγονος του γνωστού οικονομικού παράγοντα του 19ου αι. Νικήτα Τζάννε, με προσφορά του οποίου ιδρύθηκε το Τζάννειο Νοσοκομείο Πειραιά. Από τη μελέτη των συμβολαίων του 16ου αι. προκύπτει ότι κύρια κατοίκηση της οικογενείας είναι στο Κάτω Λειβάδι, ενώ είχε στην ιδιοκτησία της και τη μονή του Σωτήρα στον Κούτζακα (σημερινός ναός του Σωτήρα, στο Κάτω Λειβάδι), στην οποία ο παπά Μάρκος Τζάννες κληροδοτεί σημαντικά περιουσιακά στοιχεία στη διαθήκη του. Ο ίδιος αναφέρει σε κωδίκελλο της διαθήκης ότι έχωντας λογησμόν να πάγει εις το μοναστήρι να λάβη το άγιων και αγγεληκώ σχημα να γήνη μοναχός εις μοναστήρι Αγγάραθο νήσου Κρήτης. Η αναφορά αυτή επιτρέπει το συμπέρασμα ότι οι σχέσεις της μονής αυτής με τα Κύθηρα είναι παλαιότατες και δεν είναι καθόλου συμπτωματικό το γεγονός ότι αναφέρονται το 16ο αι. τρεις κυθήριοι ηγούμενοι της μονής, ούτε ότι ο ηγούμενος αυτής το 17ο αι. Μελέτιος Καλλονάς, που κατέφυγε στα Κύθηρα μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους, ζητεί επίμονα να του αποδοθούν τα κατάστιχα της μονής, φθάνοντας μέχρι τον αφορισμό για να το επιτύχει. Από το 16ο αι. αναφέρεται και μετακίνηση οικογενείας Τζάννε στην Κέρκυρα και εγκατάστασή της εκεί. Αναφέρεται σε συμβόλαιο ο Ιωάννης Τζάννες του Γεώργη, κάτοικος Κορφών.

Παρά το γεγονός ότι το 16ο αι. ένας κλάδος της ήδη πολύκλαδης από την εποχή αυτή οικογενείας έχει μεγάλη περιουσία, δεν αναφέρεται ανάμεσα στους ευγενείς.

Τον επόμενο, 17ο αι., υπάρχουν αναφορές επίσης στην οικογένεια, με πιο σημαντική αυτήν για το Μάρκο Τζάννε Βρούχα, που αναφέρεται στη διαθήκη του Τζ. Καλούτση το 1685. Το Βρούχας είναι παλαιό και κοινότατο παρωνύμιο της οικογενείας, το οποίο φθάνει μέχρι τη Σμύρνη και αναφέρεται μέχρι σήμερα. Το 18ο αι. η κύρια κατοίκηση εξακολουθεί να είναι στο Κάτω Λειβάδι, αλλά και στον Άγιο Ηλία και η οικογένεια έχει πολλούς κλάδους και παρωνύμια, από τα οποία όμως κανένα δεν αναφέρεται να γίνεται επώνυμο, κατά τον κανόνα που επικρατεί στο νότιο τμήμα του νησιού, σε αντίθεση με το βόρειο. Το 1721 υπάρχει και μία αναφορά από τον Άγιο Ηλία, όπου το Zane αναφέρεται και ως βαφτιστικό, παραφθορά βέβαια και εδώ του κοινότατου Zuane. Αναφέρεται ο Paulo Stati q. Zane, ενώ το 1724 υπάρχουν αναφορές για άτομα με το επώνυμο, που συγκαταλέγονται ανάμεσα στους ευγενείς. Στη Χώρα αναφέρεται ο signor Zuane Zane και ο signor Manea Zane. Από το 18ο αι. αναφέρονται τα παρωνύμια των Τζάνε Καόνη στο Κάτω Λειβάδι και Μπελεγρή στον Άγιο Ηλία.
Το 19ο αι. αναφέρεται και η αποδημία στην Αίγυπτο του νεαρού Νικήτα Τζάννε, ο οποίος γίνεται μεγαλοεπιχειρηματίας αργότερα και αφιερώνει μεγάλο μέρος της περιουσίας του σε κοινωφελείς σκοπούς (Tζάννειο).
Από πολύ νωρίς αναφέρεται και αποδημία της οικογενείας στη Σμύρνη, όπως είδαμε ήδη με την οικογένεια Τζάννε-Βρούχα. Στην προκυμαία της Σμύρνης μάλιστα λειτουργούσε το περίφημο καφενείο «Ερμής» του Εμμ. Τζάννε, που έκανε τον Γ. Σουρή να γράψει γι’ αυτό.

Στης Σμύρνης το μεγάλο Και*
που το θαυμάζουν όλοι
και καφενές περίφημος
του Τζάννε του Μανώλη.

Εκτός από τη Σμύρνη και την Αίγυπτο δεκάδες οικογένειες Τζάννε αναφέρονται και στη διασπορά των ΗΠΑ και της Αυστραλίας, ήδη από το 19ο αι. Και στις δύο αυτές χώρες υπάρχουν και σήμερα πολλές οικογένειες Τζάννε κυθηραϊκής καταγωγής.

Στα Κύθηρα σήμερα το επώνυμο έχει μεγάλη παρουσία στα χωριά Λειβάδι, Καρβουνάδες, Άγιο Ηλία, Καλησπεριάνικα, Κάλαμο κ.ά., ενώ από τα Κύθηρα πολλές οικογένειες με το επώνυμο αυτό ζουν στην Αθήνα. Κυθηραϊκής καταγωγής είναι και η οικογένεια Τζάννε στην Τήνο, αλλά και η οικογένεια Τσιριγωτάκη στην Κρήτη, που λεγόταν παλαιότερα Τζάννε και μετέτρεψε το επώνυμο στο πατριδωνυμικό Τσιριγωτάκης. Δεν είναι γνωστό αν υπήρχε σχέση με τις μεγάλες οικογένειες Τζάννε της Πελοποννήσου, που αναφέρονται στην περιοχή Καλαμών από το 18ο αι. να συμπεριλαμβάνονται ανάμεσα στις οικογένειες ευπόρων κοτσαμπάσηδων. Χαρακτηριστικά αναφέρονται ο Δημ. Τζάννες, ο Μοραγιάννης της Καλαμάτας και ο Ηλίας Τζάννες, κοτσάμπασης στην ίδια περιοχή.

Νεότερα στοιχεία από το βιβλίο Συμπλήρωμα στα Κυθηραϊκά Επώνυμα.

Όπως έχουμε αναφέρει σε σημείωση της β’ έκδοσης των Επωνύμων οικογένεια με το επώνυμο Τζάννες φέρεται να έφθασε στα Κύθηρα από τη Ρώμη το έτος 1419. Αυτό προκύπτει από γενεαλογικό δένδρο
της οικογενείας161, το οποίο καταρτίστηκε σε μία κτηματική διαφορά και έχει εντοπισθεί σε νοταριακό έγγραφο του νοταρίου Ιουλίου Μόρμορη των ετών 1747-1749. Από αυτό προκύπτει ότι ο πρώτος αναφε-
ρόμενος ήταν ο Nicolo Zanne και μεταξύ των τέκνων του αναφέρονται ονόματα, όπως, Ανδρέας, Βαλέριος, Μάρκος, Ιερώνυμος και Λουράντος. Εκτός από το γεγονός ότι το τελευταίο επιβεβαιώνει απόλυτα την παρατήρησή μας ότι το επώνυμο αυτό προέρχεται από βαφτιστικό (Λεονάρδος) παρατηρούμε ότι τα βαφτιστικά Μάρκος162, Ιερώνυμος και Βαλέριος επιζούν μέχρι τις μέρες μας σε κλάδους της οικογενείας Τζάννε των Κυθήρων. Ενδιαφέρον έχει επίσης ότι σε κατάλογο φορολογουμένων των ετών 1444-1447 αναφέρεται το όνομα του Νικόλα Zanne με πρόταξη στο όνομά του τού προσηγορικού ser163. Δεν είναι καθόλου απίθανο να πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο με τον αναφερόμενο πρώτο Τζάννε των Κυθήρων στο προαναφερόμενο γενεαλογικό δένδρο. Εδώ το ser δεν σημαίνει ευγενή, με την έννοια της καταγραφής στα βιβλία των ευγενών (Libro d’ oro), αφού την
εποχή αυτή δεν υπάρχει τήρηση ανάλογων βιβλίων, είναι όμως σαφές χαρακτηριστικό ότι ανήκει σε ανώτερο στρώμα της κοινωνικής ιεραρχίας της εποχής. Άλλο ένα χαρακτηριστικό, το οποίο έχουμε
αναφέρει στην α’ έκδοση, είναι ότι ένα αιώνα αργότερα μέλη της οικογενείας Τζάννε εμφανίζονται να κατέχουν τεράστια κτηματική περιουσία στο νησί, άλλο ένα δείγμα ασφαλώς κοινωνικής διάκρισης.

161 Ο εντοπισμός του εγγράφου οφείλεται στη φίλη ερευνήτρια κυρία Ελένη Χάρου-Κορωναίου, την οποία ευχαριστώ θερμά, καθώς το έθεσε πρόθυμα στη διάθεσή μου.
162 Ο τελευταίος με το όνομα αυτό εντοπίζεται στην Αυστραλία και ανήκει στον κλάδο με το παρωνύμιο Μαρκόγιαννης, λόγω δε ελλείψεως αρρενογονίας αναφέρεται ότι είναι ο τελευταίος με το βαφτιστικό αυτό, τουλάχιστον όπως προέκυψε από τη δική μας έρευνα.
163 Μαρίνα Κουμανούδη, Αγροτικά νοικοκυριά…..σελ. 232.

*Το γράφει στα Γαλλικά. Ενν. προκυμαία.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από:  Kytherian Association of Australia,  Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.