Σωκράτης: ο σοφότερος και δικαιότερος των φιλοσόφων

Κάθε τρίτη Πέμπτη του Νοέμβρη έχει καθιερωθεί ως η «Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας». Ομολογώ ότι δεν τρέφω τον ίδιο σεβασμό για όλες αυτές τις «επετείους». Αυτή όμως είναι μία ημέρα που αξίζει προσοχής, γιατί υπενθυμίζει τη δύναμη του ανθρώπινου νου κι επομένως την πίστη στον άνθρωπο. Ο Βοήθιος, ο Ύπατος της Ρώμης, καταδικάστηκε άδικα σε θάνατο στα 564 μ.Χ. και τότε ήταν που έγραψε μία συλλογή ανωτέρων σκέψεων με τίτλο «Η παρηγορία της Φιλοσοφίας», υποστηρίζοντας ότι «το θάρρος και η παρηγορία είναι η ανταμοιβή της φιλοσοφικής στάσης που δεν παύει να απαιτεί την πρώτη αρετή από τους ανθρώπους».

Πηγή έμπνευσης στάθηκε ο 5ος τόμος της σειράς βιογραφιών του 1961 των εκδόσεων Δέλτα με τίτλο «Οι μεγάλοι φιλόσοφοι». Και καθώς ξεφύλλιζα το βιβλίο, η απόφαση να γράψω κάτι για το Σωκράτη, ήρθε αυθόρμητα, δίχως περίσκεψη, αν και είχα μπροστά μου όλα τα μεγάλα πνεύματα της ανθρωπότητας. Ο «αθάνατος» διάλογος του μαθητή του κι επίσης μεγάλου φιλοσόφου Πλάτωνα, «Φαίδων», που αφηγείται το βίο του Σωκράτη, τελειώνει με αυτά τα λόγια: «Αυτό ήταν, Εχεκράτη, το τέλος του συντρόφου μας, ενός ανθρώπου που μπορούμε να πούμε πως ήταν, από όλους όσους γνωρίσαμε, ο καλύτερος κι ακόμη ο σοφότερος και ο δικαιότερος». Αυτός ο συνδυασμός της διάνοιας με το αξεπέραστο ήθος, κρίνω πως είναι το αληθινό μέτρο της αρετής του, που τον καθιστά μοναδικό ανά τους αιώνες και τιμή κάθε Έλληνα μα και κάθε ανθρώπου που έχει να μοιραστεί κάτι κοινό με μία τέτοια ξεχωριστή οντότητα, ήτοι την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητά του.

Advertisement

Ο Σωκράτης, μιλώντας για «αμάθεια», εννοούσε κυρίως την απουσία της φρόνησης. Κι αυτό δεν είναι τυχαίο αν σκεφτούμε πως ήταν εκείνος του οποίου όλη η ζωή στρέφεται γύρω από τον περιβόητο χρησμό που έδωσε το μαντείο των Δελφών «Γνώθι σαυτόν!» σύμφωνα και με τη μαρτυρία του φίλου του Χαιρεφώντος. Ο Σωκράτης ήταν δηλαδή ο σοφότερος όλων, γιατί ακριβώς είχε γνώση της ανεπάρκειάς του, πιστεύοντας στο γνωστό «εν οίδα ότι ουδέν οίδα» («ένα ξέρω ότι τίποτε δεν ξέρω») κι αυτή του η αρετή τον κρατούσε ταπεινό και του γεννούσε την αδιάλειπτη δίψα για έρευνα και γνώση, που έμελλε να αποτελέσει και το σκοπό της ζωής του. «Το πραγματικό αντικείμενο των ερευνών της ανθρωπότητας δεν είναι άλλο από τον άνθρωπο» υπογράμμιζε ο Σωκράτης και αυτό το πλήρωσε ακριβά. Οι συμπολίτες του παρεξήγησαν πολύ αυτήν του την τάση να ερευνά τις γνώμες τους ή μάλλον αυτές που νόμιζαν ως γνώμες τους. Ο άνθρωπος αυτός ήταν για πολλούς της εποχής του ο πιο ενοχλητικός, εξού και ο Αριστοφάνης στις «Νεφέλες» διακωμωδεί την αβάσταχτη φτώχεια του που συνδυάζεται κωμικά, κατά τη γνώμη του, με την τάση του για φιλοσοφία. Πράγματι, για πολλούς δεν «είχε να προσφέρει τίποτε στην πόλη» και ο μόνος ανίερος σκοπός του ήταν να κλονίσει τις καλά εγκαθιδρυμένες αντιλήψεις, διαφθείροντας τους νέους και εισάγοντας νέες θεότητες. Αυτό ήταν και το κατηγορητήριο στη δίκη που ακολούθησε.

Ο δημόσιος κατήγορός του ήταν ο Μέλητος, ένας μέτριος συγγραφέας που μάλλον δωροδοκήθηκε από τον πραγματικό ισχυρό εχθρό που ραδιουργούσε στο παρασκήνιο, τον Άνυτο, έναν πλούσιο Αθηναίο που είχε σημαντικό ρόλο στην επανάσταση κατά των Τριάκοντα Τυράννων. Ωστόσο, ο Σωκράτης δεν είχε ωφεληθεί από την εποχή της τυραννίας. Ουσιαστικά ήταν πάντα στο περιθώριο της πολιτικής δράσης, αν και η δική του είχε ασφαλώς και πολιτικό χαρακτήρα. Ο ίδιος είχε υποστηρίξει σε αυτή ότι το να είχε αναλάβει πολιτικό ρόλο «θα ήταν αντίθετο με τις αρχές του». Βέβαια, ο Σωκράτης δεν ήταν ένα πρόσωπο που θα περνούσε απαρατήρητο από την πολιτική ζωή, καθώς διέθετε κύρος και ήταν πολλοί εκείνοι που υπολόγιζαν τη γνώμη του και τον σέβονταν. Πρωτίστως, γιατί είχε αποδείξει στον πόλεμο ότι δε φοβόταν και ότι ήταν έτοιμος να υπερασπιστεί το δίκαιό του και την πατρίδα. Σαν οπλίτης πήρε μέρος σε πολλές εκστρατείες. Στη Σάμο, στη μάχη της Ποτίδαιας, στη Δήλο και πιθανόν στην Αμφίπολη. Στην Ποτίδαια μάλιστα έσωσε τον Αλκιβιάδη. Ο Διογένης ο Λαέρτιος (3ος αιώνας π.Χ.) που συνέγραψε το «Βίο των Φιλοσόφων» αναφέρει, όπως και ο Πλάτωνστο «Συμπόσιον», ότι ο ίδιος ο ευεργετημένος παραδέχεται τα εξής: «Ήμουνα πληγωμένος και όμως δε θέλησε να με εγκαταλείψει αλλά έσωσε κι εμένα και τα όπλα μου. Και τότε εγώ, Σωκράτη, επέμενα να δώσουν σε εσένα οι στρατηγοί το βραβείο της ανδρείας. Αλλά επειδή οι στρατηγοί λάβαιναν υπόψη τους την κοινωνική μου θέση επέμεναν να δώσουν σε εμένα το βραβείο κι αυτός εδώ έγινε προθυμότερος να το πάρω εγώ». Έπειτα από το 406 ως το 405 π.Χ. διετέλεσε μέλος της «Βουλής των Πεντακοσίων» και μάλιστα ήταν ο μόνος που αντιτάχθηκε στην καταδίκη των στρατηγών της ναυμαχίας των Αργινουσών, ενώ κατά την περίοδο της τυραννίας των Τριάκοντα αρνήθηκε να υπογράψει τη σύλληψη του Λέοντος, κάτι που παρά ολίγον να του στοιχίσει τη ζωή.

Τέλος, αυτήν την πίστη του στην πολιτεία ο Σωκράτης την απέδειξε όσο λίγοι άνθρωποι γενικά στην ιστορία της ανθρωπότητας, καθώς ήταν εκείνος που δεν πρόδωσε τις αρχές του για να γλιτώσει το θάνατο και δε δέχτηκε να διαφύγει στη Θεσσαλία εγκαταλείποντας την πόλη του και αψηφώντας τους νόμους. Στα μόνα γραπτά κείμενα που έγραψε όσο περίμενε το θάνατο στη φυλακή μέχρι να επιστρέψει το πλοίο από την ιερή Δήλο και για τα οποία μας πληροφορεί ο μαθητής του Πλάτων, καθώς δε διασώθηκαν, έγραψε: «Πρέπει να πιστεύεις, Σωκράτη, σε αυτούς τους Νόμους, που σε έκαναν αυτό που είσαι». Ο Σωκράτης υπογράμμιζε ότι «ένας άνθρωπος που έζησε το πιο μεγάλο μέρος της ζωής του σε μια πόλη, δε θα έπρεπε να αρνηθεί να υπακούσει τους νόμους της, κι αν ακόμη αυτοί εφαρμόζονταν άδικα. Αν οι νόμοι του είχαν φανεί εξάλλου κακοί, είχε στο παρελθόν την ευκαιρία να φύγει».

«Δεν μπορεί να συμβεί κανένα κακό στον άξιο άνθρωπο»

Δεν ξέρω αν ο Σωκράτης πίστευε στη δημοκρατία ως το «ιδανικότερο των πολιτευμάτων». Αλλά κι αν ακόμη δεν πίστευε, σήμερα, δυόμισι χιλιάδες χρόνια μετά, η στάση του αυτή γίνεται οδοδείκτης για τον εκδημοκρατισμό των πολιτειών που αυτοαποκαλούνται δημοκρατικές, μα είναι ουσιαστικά βουτηγμένες στο ψέμα και τη διαφθορά. Και κάτι ακόμη: όταν απευθύνθηκε στους δικαστές, ο Σωκράτης υποστήριξε ότι «δεν μπορεί να συμβεί κανένα κακό στον άξιο άνθρωπο». Και μιλώντας για τους κατηγόρους του είπε: «Νομίζουν ότι με βλάπτουν και γι’ αυτό έχω να κάνω σε αυτούς μία μικρή παράκληση: να εκδικηθούν τους γιους μου, όταν γίνουν έφηβοι, και να τους στενοχωρούν, όπως ακριβώς εγώ σας στενοχώρησα, αν τους φανεί πως αυτοί φροντίζουν περισσότερο για τα χρήματα ή για κάτι άλλο, παρά για την αρετή, όπως επίσης να τους κατακρίνουν, όπως εγώ, αν νομίζουν ότι είναι κάτι, ενώ δεν είναι και δε φροντίζουν για ό, τι πρέπει και νομίζουν ότι είναι άξιοι για κάτι, ενώ δεν είναι. Κι αν κάνετε όλα αυτά, θα είναι μια δίκαιη ανταπόδοση και σε μένα και στους γιους μου. Αλλά είναι πια ώρα να αναχωρήσωμε. Εγώ για να πεθάνω, κι εσείς για να ζήσετε. Και ποιος πηγαίνει προς το καλύτερο, εσείς ή εγώ, αυτό είναι σε όλους άγνωστο εκτός από το θεό».

—

Κείμενο: Σταυρούλα Αλπίτση

Αναδημοσίευση από elculture.gr