Ο πολιτισμός της ξερολιθιάς

Η ξερολιθιά στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στα νησιά του Αιγαίου είναι μία πανάρχαια τεχνική που χρησιμοποιήθηκε για την οριοθέτηση ιδιοκτησιών, για το μάντρωμα των ζώων και για τη συγκράτηση των εδαφών, αφού το χώμα στα νησιά είναι λιγοστό και θα χανόταν χρόνο με το χρόνο εφ’ όσον δεν βρισκόταν τρόπος να αντιμετωπισθεί η διάβρωση του εδάφους από τις βροχοπτώσεις, τις φωτιές και άλλες αιτίες. Για τα Κύθηρα, μάλιστα, η ξερολιθιά είχε μία ακόμη χρήση. Ο τοίχος γινόταν σε επικλινή εδάφη, πριν τη διαμόρφωση του χώρου, κυρίως για να γίνουν στη συνέχεια περιβόλια με τη μεταφορά χώματος με τα ζώα από άλλες περιοχές, αφού τα περιβόλια απαιτούσαν καλλίτερης ποιότητος έδαφος, χωρίς πέτρες και τέτοιο διέθεταν ελάχιστοι.

Οι πλέον φτωχοί, λοιπόν, αναγκάζονταν σε αυτή την επινόηση και έφτιαχναν περιβόλια σε δύσκολες θέσεις, υπήνεμες με δυνατότητα να κατασκευάσουν πηγάδια ή να χρησιμοποιήσουν τρεχούμενα νερά, όπου υπήρχαν και δεν ανήκαν σε κάποιους άλλους. Αυτό γινόταν, καθώς η καλή γη μετά τον 13^ο αι και την κατάληψη του νησιού από τους Βενιέρους φεουδάρχες και αργότερα από το Ενετικό κράτος, η καλή και εύφορη γη δηλαδή,  ανήκε σε αυτούς και οι υπόλοιποι ήταν υποχρεωμένοι να βρίσκουν απίθανους τρόπους για να διαθέτουν λίγα τετραγωνικά  για τις οικογένειές τους. Τότε αναπτύχθηκαν και διάφορες μορφές ενοικίασης γης ή φύτευσης με τη μορφή συνιδιοκτησίας, αλλά αυτό δεν είναι θέμα του παρόντος.

Η ξερολιθιά ή ξεροτρόχαλο, όπως είναι συνηθέστερα διατυπωμένος ο τρόπος αυτός κατασκευής τοίχων στα Κύθηρα και στην τοπική μας διάλεκτο, είναι η κατασκευή τοίχων χωρίς τη χρήση συνδετικού υλικού, όπως γίνεται στην κατασκευή των σπιτιών. Παλαιότερα τέτοια υλικά ήταν η άμμος με τον ασβέστη, σήμερα έχει γενικευθεί η χρήση του τσιμέντου. Ο λόγος που δεν χρησιμοποιούσαν συνδετικό υλικό, ήταν, ασφαλώς, οικονομικός, αφού με αυτό ο τοίχος γινόταν πιο στερεός.  Η ξερολιθιά, λοιπόν, ήταν ανάγκη και έγινε τέχνη, αφού οι τεχνίτες που τις κατασκεύαζαν ήταν αναγκασμένοι να βρίσκουν τεχνικές για να είναι οι κατασκευές τους στέρεες και να αντέχουν στο χρόνο. Ως μοναδικό υλικό χρησιμοποιούσαν τις άφθονες πέτρες με τις οποίες προίκισε η φύση τη χώρα μας.

Κι εδώ πρέπει να διακρίνουμε δύο είδη από τις πέτρες για οικοδομική χρήση. Οι πέτρες για την κατασκευή οικιών, που συνήθως, αλλά όχι πάντα, γινόταν με χρήση συνδετικού υλικού, προέρχονταν κατά κύριο λόγο από αυτοσχέδια νταμάρια, από τα οποία γινόταν εξόρυξη καλής πέτρας, ειδικά δε περιζήτητη ήταν η πέτρα που έδινε καλά αγκωνάρια που τα χρησιμοποιούσαν σε γωνίες ή πάνω από τις πόρτες και τα παράθυρα, αν και σε αυτά ευρύτερα διαδεδομένη ήταν και  η χρήση του ξύλου, που ήταν εύκολο να το προμηθευτούν και άφθονο. Αντίθετα στις ξερολιθιές χρησιμοποιούσαν τις διάσπαρτες στα χωράφια πέτρες και είχαν διπλό σκοπό με τον τρόπο αυτόν. Πρώτον απελευθέρωναν το λίγο χώμα σε αυτά για να μπορούν να το καλλιεργήσουν και δεύτερον είχαν άφθονη και φθηνή πρώτη ύλη για τους τοίχους, που κατασκεύαζαν και είπαμε για τους λόγους που έκαναν αυτές τις κατασκευές.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο πράγματα. Πρώτον, ο κατακερματισμός των ιδιοκτησιών, καθώς, εκτός από τις μεγάλες εκτάσεις διαπιστώνουμε ότι έχουμε και  πολλές μικρές με πλάτος ελαχίστων μέτρων. Δεύτερον ότι σε πολλές περιπτώσεις βλέπουμε στα πλέον άγονα σημεία των χωραφιών να έχουν συγκεντρώσει σωρούς από πέτρες, τις λεγόμενες στα Κύθηρα, «τροχαλές». Αυτές ήταν οι χειρότερες πέτρες που περίσσευαν και τις μάζευαν για να μην είναι μέσα στα χωράφια και δυσκολεύουν την καλλιέργεια. Όσον αφορά τις μικρές ιδιοκτησίες, τις οποίες συναντούμε στα συμβόλαια με παράξενες και εύγλωττες εκφράσεις, όπως π.χ. «ένα κομματσούλι χωράφι», αυτές προέκυπταν από την ανάγκη των πλέον φτωχών ανθρώπων να αφήσουν σε όλα τα παιδιά τους λίγη χρήσιμη γη. Επειδή αυτή ήταν λιγοστή την χώριζαν με ξερολιθιές σε μικρά κομμάτια και αυτά σε ακόμη μικρότερα κ.ο.κ. Πιο σύνηθες ήταν αυτό στην πιο καλή και εύφορη γη, ειδικά στα περιβόλια, για τα οποία, όπως είδαμε, έφερναν χώμα από μακριά για να τα φτιάξουν. Έτσι βγήκε και η έκφραση που χρησιμοποιεί συχνά και ο Ν. Τσιφόρος και ήταν γνωστή στην Αθήνα και αλλού, «τσιριγώτικο μερτικό», καθώς μπορεί να ήταν ακόμη και 50-100τ.μ. γης!

Η ανάγκη για να γίνονται οι ξερολιθιές δημιούργησε και τους αντίστοιχους τεχνίτες, πολλοί από τους οποίους έγιναν ειδικοί μαστόροι και ήταν για πολλά χρόνια περιζήτητοι. Πόσο καλές κατασκευές έκαναν μπορεί να διαπιστώσει κανείς και σήμερα, όταν βλέπει, ειδικά μετά από πυρκαγιές ή από αέρος, πόσο ανθεκτικές και περίτεχνα χτισμένες ήταν οι ξερολιθιές αυτές, που αντέχουν στο χρόνο και δεν έχουν υποστεί καμία ζημία εδώ και εκατοντάδες χρόνια. Φυσικά και στους μαστόρους υπήρχαν διαβαθμίσεις και κατηγορίες.

Παράλληλα με τις ξερολιθιές οι εξειδικευμένοι σε αυτές κατασκεύαζαν και μικρά σπιτόπουλα κοντά στους αγρούς, πάντα χωρίς συνδετικό υλικό και με πρόχειρες στέγες από ξύλα και πηλό, είτε για να βρίσκουν καταφύγιο στις καιρικές συνθήκες, είτε για στάβλους των ζώων τους, είτε για προσωρινή αποθήκευση των προϊόντων τους ή των εργαλείων τους. Τα Κύθηρα είναι γεμάτα από παρόμοιες κατασκευές, τα λεγόμενα «σπιτάκια», πάντα σε απομακρυσμένες περιοχές, συνήθως μακριά από τα χωριά. Όσον αφορά τις κατηγοριοποιήσεις των μαστόρων έχει ενδιαφέρον αυτή που τους χώριζε σε αυτούς που έφτιαχναν σπίτια, τους καλλίτερους δηλαδή και αυτούς που έφτιαχναν πρόχειρες κατασκευές, όπως τους στάβλους που είπαμε, τους οποίους τους αποκαλούσαν περιπαιχτικά «λεστεκάδες» από τη λέξη του τοπικού ιδιώματος λέστεκο=στάβλος.

Αντιγράφουμε από την ιστοσελίδα ypaithros.gr για την ξερολιθιά στο Αιγαίο, μερικά πράγματα που ισχύουν απαράλλακτα και στα Κύθηρα:

«Η τέχνη της ξερολιθιάς είναι μια παλιά λαϊκή παράδοση, μια τέχνη που μεταβιβαζόταν από τον πατέρα στον γιο, μια παρακαταθήκη ζωής. Με τις ίδιες πέτρες, έφτιαξαν τα σύνορα που χώριζαν του καθενός την επικράτεια και μάντρωσαν τα χωράφια τους, για να τα προστατεύσουν από τα ζωντανά. Και με τις πιο ήμερες και δουλεμένες από αυτές, ύψωσαν τους τοίχους των σπιτιών τους και έφτιαξαν τις στέγες, που τους προφύλασσαν από τη βροχή και το λιοπύρι! Με μοναδικά εργαλεία τα χέρια τους και κάποια λοστάρια, κατάφεραν να φτιάξουν ένα σύνολο όπου παντού κυριαρχούσε η πέτρα σε κάθε της μορφή. Δεν έκαναν τοίχους, δεν έφτιαξαν λάσπη, δεν στερέωσαν πέτρες, απλώς τις ακούμπησαν με αγάπη και αυτές ισορρόπησαν και κράτησαν ζωντανή την ελληνική ύπαιθρο. Γιατί, οι ξερολιθιές συντηρούσαν την πολύτιμη γη χωρίς να χαρακώνεται, να παρασέρνεται από τις βροχές και τον άνεμο και να χάνεται. Παράλληλα, η πετρώδης και άγονη γη εμπλουτιζόταν με τις μεθόδους και τις τεχνικές της ήπιας καλλιέργειας. Έτσι, οι αγρότες κατάφεραν να εκμεταλλευτούν τη γη, χωρίς να υποβαθμίσουν το έδαφος, το περιβάλλον και το τοπίο».

Και αλλού:

«Για να κατανοήσουμε, όμως, τον δημιουργό μιας ξερολιθιάς, πρέπει να ανατρέξουμε στην αρχή του, όταν συνειδητοποίησε ότι η γη υπό τη διαχείρισή του απαιτεί το μέτρο, τη σπουδή και τη σοφία του. Τότε έφτιαξε έργα της γης, που την ωφέλησαν, για το δικό του καλό. Και χάρη σε αυτά μια νέα φύση δημιουργήθηκε. Γιατί, η ιδέα της ξερολιθιάς ήταν φιλοσοφημένη, η αρχιτεκτονική της καλλιτεχνική και η συμπεριφορά των ανθρώπων της υπαίθρου προς τη γη διαπνεόταν από σεβασμό. Δεν είναι τυχαίο ότι η λογική της κατασκευής της ξερολιθιάς ήταν πάντα του μέτρου και του μπορετού: Δηλαδή, τίποτα δεν θα πεταχτεί, μα και τίποτα παράταιρο ή ανάρμοστο δεν θα σταθεί. Όλα θα στερεωθούν και θα ταιριάξουν για την ολοκλήρωση του έργου. Ο αγρός θα καθαριστεί από τους λίθους και θα φτιαχτεί με τις λιθιές. Όλα αυτά, και άλλα πολλά, έδωσαν στην κατασκευή της λίθινης πεζούλας μια ιδιαίτερη αξία, όχι μόνο κατασκευαστική, αλλά και μαστορική. Συνεπώς, ο μάστορας ήταν και ο αρχιτέκτονας του τόπου του, αφού τον δομούσε με τη σοφία του, την έμπνευσή του και τη δεξιοσύνη του».

Σήμερα, στα Κύθηρα, βλέπουμε από το αεροπλάνο ή δίπλα από τους δρόμους, όταν οι πυρκαγιές καταστρέφουν τους θάμνους, που έχουν καταλάβει τις ιδιοκτησίες, οι οποίες κάποτε έδιναν τη λίγη τροφή στους ανθρώπους και στα ζώα, εκατοντάδες μέτρα από περίτεχνες ξερολιθιές και ματώνει η σκέψη μας όταν αυτές πέφτουν θύματα αδιάφορων ανθρώπων που μπαίνουν με μηχανήματα του σύγχρονου πολιτισμού και καταστρέφουν έναν άλλο, παλιότερο, αυτόν που δεν μπορούν να καταλάβουν, αλλά όλοι οι άλλοι, εμείς και οι αρχές, οφείλουμε να τους σταματήσουμε. Για να μην επαναληφθεί και το φαινόμενο της πυρκαγιάς το καλοκαίρι του 2017, μετά την οποία κατέφθασαν τα ογκώδη οχήματα του στρατού και πήραν εντολή να φτιάξουν εκ των υστέρων (!!)  φυσικά, ζώνες ασφαλείας, καταστρέφοντας ξερολιθιές που χώριζαν ιδιοκτησίες, τις οποίες εδώ και χρόνια έχουν εγκαταλείψει οι ιδιοκτήτες τους ή κάποιοι από αυτούς κατά την άτακτη φυγή τους στην ξενιτιά με τη μεγάλη μετανάστευση.

Στη μικρή παράθεση των φωτογραφιών από το αρχείο μας μπορείτε να δείτε, μαζί με το θλιβερό θέαμα των καμένων και την τέχνη των προγόνων μας στην ξερολιθιά, αυτήν με τα έργα των οποίων είναι γεμάτος ο τόπος μας. Μακάρι δε να ευδοκιμήσει η προσπάθεια άλλων περιοχών να χαρακτηρισθούν οι ξερολιθιές του Αιγαίου μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την Ουνέσκο μήπως και σωθεί κάτι από τους αδίστακτους «νεοβανδάλους» της εποχής μας, που θα κάνουν αυτό το σπουδαίο κομμάτι της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, μία ανάμνηση, που θα μείνει γνωστή μόνο από τους φωτογράφους!

Μία σειρά 4 φωτογραφιών από τη μεγάλη φωτιά του 2017 με την αποκάλυψη σειράς καλοδιατηρημένων ξερολιθιών έξω από την Καρβουνάδα και πριν το Μυλοπόταμο