O οικισμός Μητάτα

την Ιούν 2, 2018

Ένας από τους πλέον ενδιαφέροντες για την ιστορία οικισμούς των Κυθήρων και από τους παλαιότερους. Τα Μητάτα αναφέρονται με την ίδια ονομασία στο Ανώνυμο Χρονικό περί Κυθήρων[1] από τον 12ο αι., γεγονός που σημαίνει ότι είναι ακόμη παλαιότερα και ίσως από τους πρώτους οικισμούς που ιδρύονται στο νησί κατά τα Βυζαντινά χρόνια μετά την ερήμωση κατά την κυριαρχία των Σαρακηνών Αράβων και την κατάκτηση της Κρήτης. Θα ήταν μάλιστα ελκυστικό για την έρευνα αν ο οικισμός αυτός προϋπήρχε της εποχής αυτής, αφού κατοίκηση στα Κύθηρα είναι βεβαιωμένη και πριν την εποχή των Σαρακηνών, ενώ και ο όρος μητάτα, όπως θα δούμε στη συνέχεια, αναφέρεται σε παλαιότατα βυζαντινά κείμενα πολύ πριν και από τον 12ο αιώνα.

Η κατοίκηση στην ευρύτερη περιοχή ανάγεται, φυσικά, στα χρόνια της αρχαιότητος, αφού έχουμε δεκάδες τάφους και ευρήματα από τη Μινωική εποχή, ενώ η γειτνίαση με την αρχαία πρωτεύουσα του νησιού, τα Κύθηρα, στο σημερινό Παλιόκαστρο, ασφαλώς ενισχύει την άποψη ότι πρόκειται για σημαντική αρχαιολογική θέση[2]. Έχουν βρεθεί επίσης ίχνη αρχαίου δρόμου που ξεκινά Β των Μητάτων και υπάρχουν ακόμη τα αποτυπώματα από τους τροχούς μεταφορικών μέσων της αρχαιότητος στο ελαφρό πέτρωμα (πάσπαρος). Το Ανώνυμο Χρονικό περί Κυθήρων του 16ου αι. αναφέρει ότι ο Γεώργιος Παχύς, ο οποίος ανέλαβε τις τύχες των Κυθήρων κατά το β΄ μισό του 12ου αι., όταν παρέδωσε την εξουσία στον οίκο των Ευδαιμονογιάννη, απεσύρθη στα κτήματά του στα Μητάτα. Από αυτό συμπεραίνουν οι ιστορικοί της εποχής ότι τα Μητάτα ήταν η πρωτεύουσα των Κυθήρων για κάποιο χρονικό διάστημα[3].

Τον σημαντικό ρόλο που έπαιζαν, όμως, και στη συνέχεια τα Μητάτα στην τοπική ζωή μπορεί να διακρίνει κανείς και στη δικογραφία των Καταλανών, στην οποία αναφερόμαστε συχνά. Σύμφωνα με τις καταθέσεις των μαρτύρων, όταν οι κάτοικοι των Κυθήρων συνάντησαν την άρνηση της Ενετικής φρουράς του Κάστρου στο Καψάλι να παρέμβουν και να τους προστατεύσουν από τις επιθέσεις των Καταλανών, κατά τις οποίες είχε σκοτωθεί ένα άτομο από το Παλιόκαστρο και είχαν τραυματισθεί αρκετοί άλλοι, συναντήθηκαν στα Μητάτα έπειτα από πρόσκληση του «ηγουμένου» των Κυθήρων ή «οικονόμου των κυρίων του νησιού» και αποφάσισαν μόνοι τους να επιτεθούν στους Καταλανούς, τα πλοία των οποίων βρίσκονταν στο λιμάνι του Αβλέμονα[4]. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, εδώ ότι τα Μητάτα ήταν ακόμη ένα είδος κέντρου, αφού εκεί συναντήθηκαν οι κάτοικοι για να λάβουν τις αποφάσεις τους.

Ακόμη, στα μέσα του 15ου αι. τα Μητάτα αναφέρονται (μαζί με το Λειβάδι και τον Ποταμό) ως ένα από τα κύρια παραγωγικά σημεία του νησιού[5]. Άλλο ένα σημείο δείχνει ότι ο οικισμός ήταν ένα από τα κύρια κέντρα των Κυθήρων σε όλη σχεδόν την Ενετοκρατία. Ο παλαιός δρόμος που ξεκινούσε από το λιμάνι του Αβλέμονα και κατέληγε στο κάστρο του Μυλοποτάμου, περνούσε από τα Μητάτα, αφού ακολουθούσε πορεία Α από το Παλιόκαστρο, μετά δε τα Μητάτα κατευθυνόταν Δ πλησίον του ναού της Αγίας Βαρβάρας και του πύργου που ήταν δίπλα σ’ αυτόν, ερείπια του οποίου σώζονται κοντά στο χωριό Δρυμωνάρι στη θέση Κόλυμπος. Άλλος δρόμος κάποια απομεινάρια του οποίου σώζονται μέσα στην πυκνή βλάστηση ανάμεσα σε Καστρισιάνικα και Παλιόχωρα, ξεκινούσε από τα Μητάτα και κατέληγε στον Άγιο Δημήτριο, τον φρουριακό οικισμό που έγινε πρωτεύουσα των Κυθήρων μετά τα Μητάτα και αφού μεσολάβησε μικρό χρονικό διάστημα, που το ρόλο του πρώτου οικισμού είχε ο Ποταμός, κατά την εποχή του πρώτου Ευδαιμονογιάννη. Αρκετές θέσεις στα Μητάτα αναφέρονται στη διανομή των Βενιέρων, όπως η σπηλιά της Σκοτεινής, η Γωνία [6] κ.ά.

Η σημασία των Μητάτων στην κυθηραϊκή ιστορία, ειδικά της περιόδου της Ενετοκρατίας, φαίνεται και από τους ναούς που ανήκουν στην εποχή του 13ου-14ου αι. και είναι οι περισσότεροι από οποιαδήποτε άλλη περιοχή των Κυθήρων. Εκτός από τους ναούς της Αγίας Κυριακής και του Αγίου Νικολάου στη Γωνία, τη γειτονική με τα Μητάτα περιοχή, αλλά και της Αγίας Βαρβάρας στα όρια με το Δρυμωνάρι, χρονολογούνται όλοι στον 13ο αι. Υπάρχουν όμως και άλλοι. Ο Άγιος Ιωάννης στο Κουσί, στην έξοδο προς τα Βιαράδικα είναι του 14ου αι., η Μεταμόρφωση στη Βρύση του 13ου, η Μεταμόρφωση, κοντά στο σημερινό κοιμητήριο, του 15ου αι.[7], ενώ και οι Άγιοι Ανάργυροι κοντά στο Κυπέρι (Φριλιγγιάνικα) επίσης του 13ου αιώνα.

Στην ευρύτερη περιοχή των Μητάτων ανήκει ακόμη και ο ναός της Παναγίας της Κεράς κοντά στο σημερινό αεροδρόμιο, που χρονολογείται στον 13ο αι. Ακόμη ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο υπόσκαφος-σπηλαιώδης ναός του Αγίου Γεωργίου[8], ο οποίος χρονολογείται στον 17ο αι. Τέλος, υπάρχουν ερείπια ναού στη ΒΑ πλευρά του οικισμού, που είναι άγνωστον σε ποία εποχή ανήκουν. Αυτή η σύμπτωση των πολλών ναών που όλοι σχεδόν χρονολογούνται στους 13ο-14ο αι. ασφαλώς δεν είναι τυχαία. Μάλιστα θεωρείται ότι και ο ναός της Αγίας Τριάδος στο κέντρο του οικισμού ήταν παλαιότατος ναός της ίδιας πιθανόν εποχής με τους προηγούμενους, αλλά κατεστράφη από σεισμούς και ανοικοδομήθηκε πολλές φορές.

Η ονομασία του οικισμού έχει, όπως είπαμε, τη σημασία της και στην ιστορία του. Η παλαιότερη σημασία της λέξης μητάτον είναι: «ἡ ὑποχρέωσις τῶν πολιτῶν νὰ παρέχωσι κατάλυμα εἰς τοὺς ξένους ἐν γένει, τουτέστιν εἰς τοὺς ταξιδεύοντας κρατικοὺς ὑπαλλήλους, πολιτικοὺς ἢ στρατιωτικοὺς καὶ εἰς τοὺς δι’ οἱονδήποτε λόγον ταξιδεύοντας ἐπισήμους ἢ σημαντικοὺς ἰδιώτας»[9]. Οι ιστορικοί του Βυζαντίου αναφέρουν ότι στον 12ο αι. είναι γνωστά τα χαρτουλαράτα, αντίστοιχα των παλαιών μητάτων και απλήκτων της Μικράς Ασίας. Τα χαρτουλαράτα είναι περιοχές στις οποίες εκτρέφονται ζώα[10] με την παρατήρηση όμως ότι αυτά είναι αντίστοιχα των παλαιών μητάτων, ο χρονικός ορίζοντας των τελευταίων μετακινείται αρκετά προς τα πίσω. Στην Κρήτη αναφέρονται τα «μιτάτα ή μιτατοκαθίσματα ως βοσκότοποι μαζί με κατοικίες για τη διαμονή των βοσκών και των οικογενειών τους και χώροι για τη συγκέντρωση και την επεξεργασία των κτηνοτροφικών προϊόντων»[11].

Αργότερα στην Κρήτη η λέξη μητάτα έχει ακριβώς την ίδια έννοια και σημαίνει «τὰ θερινὰ καταλύματα τῶν ποιμένων ἐπὶ τῶν ὑψηλῶν ὀρέων, τμῆμα ποιμενικῆς μάνδρας ἢ καλύβη». Κατά τον Μπαμπινιώτη η αρχική σημασία της λ. μιτάτο είναι «στρατιωτικό κατάλυμα» και προέρχεται από τη λατινική λέξη metatum που έχει την ίδια σημασία. Αργότερα απέκτησε τη σημερινή έννοια, ενώ η σωστή γραφή της είναι με ι. Μητάτο το έγραφαν οι Βυζαντινοί, αυτό δε ίσως να αποτελεί μία ακόμη ένδειξη για τη βυζαντινή προέλευση της ονομασίας του κυθηραϊκού οικισμού. Με όποια από τις παραπάνω έννοιες και να δόθηκε η ονομασία στον οικισμό αυτή είναι σίγουρα από τη βυζαντινή εποχή των Κυθήρων, όπως και δεκάδες άλλες ονομασίες στο νησί, οι οποίες επέζησαν ως τις μέρες μας εξαιτίας της μακρόχρονης ενετικής κυριαρχίας και της απομόνωσης του τόπου.

Εκτός από το ιστορικό ενδιαφέρον η περιοχή έχει και σημαντικά παλαιοντολογικά ευρήματα, πολλά από τα οποία έχουν καταστραφεί εξαιτίας της αδιαφορίας και της έλλειψης μέτρων προστασίας. Κατά τις διανοίξεις δρόμων στην ευρύτερη περιοχή έχουν ανακαλυφθεί απολιθώματα κοιτοειδών και μεγάλων ιχθύων, ενώ στα Α του οικισμού υπάρχουν χιλιάδες αποθέσεις οστρακοειδών πολλών εκατομμυρίων χρόνων, που έχουν κεντρίσει και το επιστημονικό ενδιαφέρον διερεύνησης της προέλευσής τους[12]. Πιστεύεται ότι όλο το νησί ήταν κάποτε στο βυθό της θάλασσας και βγήκε στην επιφάνεια κατά τις διεργασίες σε γεωλογικές περιόδους ανάλογες με την ανάδειξη των νησιών του Αιγαίου πελάγους. Η θέση των Μητάτων, η αφθονία υδάτινων πόρων και το κατάλληλο του εδάφους έκαναν την περιοχή να παρέχει μεγάλο μέρος φρούτων και λαχανικών στην τοπική αγορά κατά τα παλαιότερα χρόνια, όταν δεν υπήρχαν εισαγωγές από άλλες περιοχές. Μάλιστα στα Μητάτα είχε αναπτυχθεί και μία τοπική ποικιλία ροδάκινων, τα οποία ήταν γνωστά με την ονομασία «Μαστοί της Αφροδίτης». Οι μεγάλες μεταναστεύσεις στέρησαν την περιοχή από πληθυσμό, οδήγησαν στην εγκατάλειψη της γης και ελάχιστα δένδρα από αυτήν τη σπάνια ποικιλία υπάρχουν σήμερα. Η ευρύτερη περιοχή είναι σχετικά ευάλωτη στους σεισμούς λόγω του υπεδάφους, εκεί δε έχει καταγραφεί η μεγαλύτερη σε ένταση σεισμική δόνηση στην Ελλάδα το 1903.

Τα Μητάτα είχαν αρκετούς συνοικισμούς κατά τον 18ο αι. και μετά, όπως Μπαρλιάνικα (από παρωνύμιο Μπαρλέας του Πρινέας), Σκλαβιάνικα (από επώνυμο Σκλάβος), Πρινιάδικα (από επώνυμο Πρινέας) από τα αντίστοιχα επώνυμα ή παρωνύμια των κατοίκων στους σπιτότοπους των οποίων αναφέρονται.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Τα κείμενα για τα επώνυμα και τοπωνύμια, τα οποία δημοσιεύονται εδώ, είναι τα ίδια με όσα έχουν δημοσιευθεί στα αντίστοιχα βιβλία μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ, ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ και ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, τα οποία έχουν εκδοθεί από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (κυκλοφορούν και στα αγγλικά από: Kytherian Association of Australia, Kyhterian World Heritage Fund και Kytherian Publishing and Media). Από τις αναδημοσιεύσεις εδώ απουσιάζουν συνήθως οι βιβλιογραφικές και λοιπές σημειώσεις, είναι δε ευνόητον ότι για να αποκτήσει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα για κάθε επώνυμο ή τοπωνύμιο είναι απαραίτητο να διαβάσει και τις εκτενείς αναφορές στα εισαγωγικά σημειώματα των παραπάνω βιβλίων, καθώς, χωρίς αυτά, οι γνώσεις του για το θέμα θα παραμένουν ελλιπείς.

Οι εκδόσεις στα Ελληνικά διατίθενται από την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών (βλ. στοιχεία στο σχετικό link σε αυτόν εδώ τον ιστότοπο) και στα Κυθηραϊκά βιβλιοπωλεία.
[1] C. Sathas, Documents…, p. 302.
[2] Ι. Πετρόχειλος, Τα Κύθηρα…, σσ. 60-63.
[3] El. Malamut, «Το πέρασμα από…», εις Νόστος, τόμ. 2, σ. 57.
[4] Χρ. Μαλτέζου, Τα Κύθηρα τον καιρό…, σσ. 10-13.
[5] Mar. Koumanoudi, Fragments…, p. 507.
[6] Χρ. Μαλτέζου, Τα Κύθηρα…, σ. 28.
[7] Μ. Χατζηδάκης – Ι. Μπίθα, Ευρετήριο…, σ. 188, 221, 225.
[8] Π. Τσιτσίλιας, Ιστορία…, τόμ. Α΄, σ. 283 και Π. Θεοδωρακάκου-Βαρελίδου, «Υπόσκαφοι και σπηλαιώδεις μεταβυζαντινοί ναοί Κυθήρων», Άγιος Γεώργιος Μητάτων, εις Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τόμ. 2, Αθήναι 1976, σσ. 308 επ.
[9] Δ. Δημητράκου, Mέγα Λεξικόν…, τόμ. 6, σ. 4.677.
[10] Paul Magdalino, Η αυτοκρατορία του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού 1143-1180, ΜΙΕΤ 2008, σ. 382.
[11] Χ. Γάσπαρης, Φυσικό και αγροτικό τοπίο στη μεσαιωνική Κρήτη, σ. 40.
[12] Αντ. Μπαρτσιώκας, Παλαιοντολογία των Κυθήρων, Αθήνα 1998.