Η μάχη του Πουατιέ το 732: Πώς η Ευρώπη σώθηκε από το Ισλάμ

Σχεδόν σε καθημερινή βάση διαβάζουμε για εκατοντάδες ή και χιλιάδες (λαθρο)μετανάστες που καταφθάνουν στην Ευρώπη από την Ασία ή την Αφρική. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι Μουσουλμάνοι. Ήδη, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, και στην Ελλάδα, οι Μωαμεθανοί αποτελούν ένα αξιοσημείωτο ποσοστό του πληθυσμού. Οι συζητήσεις για το ποιοι κίνδυνοι ελλοχεύουν από την αύξηση του πληθυσμού των Μωαμεθανών στην Ευρώπη και το μέλλον της Γηραιάς Ηπείρου έχουν λάβει μεγάλες διαστάσεις.

Δεν είναι σε πολλούς γνωστό όμως, ότι περίπου πριν από 1300 χρόνια περίπου το 732 μ.Χ., Χριστιανοί και Μωαμεθανοί συγκρούστηκαν ανάμεσα στο Πουατιέ και την Τουρ της Γαλλίας. Ο ενωμένος στρατός των Φράγκων και των Βουργουνδών, υπό τον Κάρολο Μαρτέλο, συνέτριψε τους Μωαμεθανούς που είχαν φτάσει εκεί από την Ιβηρική Χερσόνησο. Αν οι Μουσουλμάνοι περνούσαν νικηφόρα από το Πουατιέ, είναι αβέβαιο αν θα μπορούσαν να αναχαιτιστούν στη συνέχεια. Την ίδια περίπου εποχή, το Βυζάντιο με αυτοκράτορα τον Λέοντα Γ’ Ίσαυρο, αντιμετώπιζε την αραβική επίθεση στην Ανατολή (δείτε σχετικό άρθρο μας στις 21/01/2017) με επιτυχία. Το σίγουρο είναι, ότι αν επικρατούσε τότε το Ισλάμ, ο σημερινός κόσμος θα ήταν τελείως διαφορετικός…

Κάρολος Μαρτέλος: ο σπουδαίος Φράγκος πολέμαρχος

Ένας από τους σημαντικότερους Φράγκους ηγεμόνες του 8ου αιώνα ήταν ο Κάρολος Μαρτέλος (686-741). Θεωρείται ως ο ουσιαστικός ιδρυτής της αυτοκρατορίας των Καρολιδών (της «αγίας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας του φραγκικού έθνους»), που παγιοποίησαν ο γιος του Πεπίνος Γ’ ο Βραχύς (741-768) και ιδιαίτερα ο εγγονός του Κάρολος ο Μέγας, ο θρυλικός Καρλομάγνος (768-814).

Ο Κάρολος Μαρτέλος (λατινικά: Carolus Martellus, γαλλικά: Charles Martel), υπήρξε ο δεύτερος ανάμεσα σε τρεις ισχυρούς μαγιορδόμους του πρώιμου γαλλικού Μεσαίωνα. Μαγιορδόμος (major domi) ήταν ο «διαχειριστής του οίκου», δηλαδή των κρατικών υποθέσεων. Οι άλλοι δύο σπουδαίοι μαγιορδόμοι ήταν ο πατέρας του Κάρολου, Πεπίνος Β’ του Εριστάλ(687/688-714) και ο γιος του Πεπίνος Γ’ ο Βραχύς (741-768) και βασιλιάς των Φράγκων/ «ρηξ Φραγγίας» από το 751/752). Οι τρεις αυτοί άνδρες για ογδόντα περίπου χρόνια, ήταν οι διαχειριστές όλων των πολιτικών, στρατιωτικών, κοινωνικών και εμποροοικονομικών υποθέσεων, κατά την τελευταία περίοδο των «νωθρών» Μεροβίγγειων βασιλέων. Ο Κάρολος Μαρτέλος υπήρξε μια από τις σημαντικότερες μορφές του 8ου αιώνα και κάποιοι, όπως ο H. Davis τον έχουν χαρακτηρίσει ως «τον πραγματικό ιδρυτή της αυτοκρατορίας των Καρολιδών».

Ο Κάρολος Μαρτέλος οφείλει τη μεταγενέστερη ονομασία του Μαρτέλος (σφυροκοπητής), στο φοβερό όπλο του τη σφύρα (λατινικά: martellus, γαλλικά: marteau), την οποία χειριζόταν αποτελεσματικά στις μάχες στις οποίες έλαβε μέρος, ιδιαίτερα στη μάχη του Πουατιέ (732).

Ο πατέρας του Πεπίνος Β’ ο Νεότερος του Εριστάλ ήταν μαγιορδόμος της Αυστρασίας (ΒΑ Γαλλίας) και γύρω στο 687/688 υπέταξε και τη Νευστρία (ΒΔ Γαλλία) και έγινε μαγιορδόμος όλων των Φράγκων. Ο Κάρολος γεννημένος το 686 (ή το 688 κατά τον Α.Γ.Κ. Σαββίδη) ήταν νόθος γιος του Πεπίνου Β’ και της παλλακίδας Αλφαΐδας ή Αλπαΐδας. Όταν πέθανε ο Πεπίνος Β’ (714) είχαν φύγει από τη ζωή και οι δύο νόμιμοι γιοι του. Έτσι άφησε ως διάδοχό του τον εγγονό του Θευδοάλδο, μοναδικό απόγονο του πρωτότοκου γιου του Γριμοάλδου, ο οποίος ήταν όμως μόλις οκτώ ετών.

Ουσιαστικά η εξουσία πέρασε στα χέρια της δυναμικής χήρας του Πεπίνου Πλεκτρούδης, η οποία συνέλαβε και παραλίγο να εξοντώσει τον Κάρολο που είχε δείξει δείγματα αποφασιστικότητας, γενναιότητας και φιλοδοξίας. Ακολούθησε όμως η δημιουργία ενός συνασπισμού σε βάρος της Πλεκτρούδης που οδήγησε σε εμφύλιο πόλεμο τους Φράγκους (714-719). Ο Κάρολος Μαρτέλος δραπέτευσε το 715 και συγκέντρωσε πιστές σ’ αυτόν δυνάμεις στη Γαλλία. Ο Κάρολος τελικά εξόντωσε τους αντιπάλους του, ειδικά μετά την επικράτησή του στη μάχη της Σουασόν (ΒΔ του Παρισιού) το 719 και εναντίον του Εύδη της Ακουιτανίας.

Έτσι όλη η βόρεια Γαλλία πέρασε στα χέρια του. Η Πλεκτρούδη και οι οπαδοί της υποτάχθηκαν κι αυτοί στον Κάρολο, ο οποίος το 720 ανέβασε στον θρόνο των Μεροβίγγειων των Θευδέριχο Δ’ (720-737). Από το 719 ως το 724 ο Κάρολος έγινε μαγιορδόμος όλων των Φράγκων και άρχισε μια σειρά στρατιωτικών επιχειρήσεων σε βάρος των εχθρών των Φράγκων. Σημαντικότεροι από αυτούς ήταν οι γερμανόφωνοι λαοί των Σαξόνων και των Φρισσίων, που κατοικούσαν πέρα από τον Ρήνο, στις Κάτω Χώρες (Ολλανδία-Βέλγιο) και στη βόρεια Γερμανία.

Η μάχη του Πουατιέ (732): Η σωτήρια για την Ευρώπη νίκη Φράγκων και Βουργουνδών

Μία από τις καθοριστικότερες μάχες του Μεσαίωνα ήταν αυτή που έγινε στο Πουατιέ της Γαλλίας, το 732, ανάμεσα σε Φράγκους και Βουργουνδούς, από τη μία πλευρά και Άραβες Μουσουλμάνους, προερχόμενους από την Ιβηρική Χερσόνησο, από την άλλη. Η Ιβηρική Χερσόνησος είχε κατακτηθεί από στρατεύματα Αράβων και Βερβέρων του Χαλιφάτου των Ομεϋαδών μεταξύ 711 και 724. Οι Άραβες της Ισπανίας (Ανδαλουσίας < αραβ. Al-Andalus) είχαν αρχίσει να εισβάλλουν στα νοτιοδυτικά γαλλικά εδάφη από το 718. Το 720-721 όμως ο δούκας Εύδης, στον οποίο αναφερθήκαμε προηγουμένως τους νίκησε στην Τουλούζη όπου σκοτώθηκε ο ηγέτης τους, στρατηγός αλ-Σάμαχ.

Το 725 ο εμίρης Ανμπασάχ Ιμπν Γιόχιμ, κατέλαβε πολλά φραγκικά εδάφη ως τον ποταμό Ροδανό, η μεγάλη όμως μουσουλμανική εισβολή άρχισε το έτος 732 υπό την καθοδήγηση του δυναμικού εμίρη της Κόρδοβας Αμπντ αλ – Ραχμάν αλ Γκαφίκι. Ο τελευταίος, με πολλά μαυριτανικά – βερβερικά στρατεύματα της βόρειας Αφρικής πέρασε τα Πυρηναία Όρη και πλησίασε το Μπορντό καταστρέφοντας πόλεις και πυρπολώντας χριστιανικούς ναούς. Ο κίνδυνος παρουσιαζόταν καταλυτικός και άμεσος.

Ο παλιός εχθρός του Καρόλου, ο Εύδης της Ακουιτανίας, που το 731 είχε επαναστατήσει πάλι εναντίον των Φράγκων με τη βοήθεια Μουσουλμάνων, το 732 γνώρισε την ήττα από τον ικανότατο Αμπντ αλ-Ραχμάν αλ-Γκαφίκι και ζήτησε απεγνωσμένα τη βοήθεια του Κάρολου Μαρτέλου, ο οποίος δέχτηκε να την προσφέρει. Κινητοποίησε τις φραγκικές δυνάμεις της επικράτειάς του και κινήθηκε προς το Μπορντό για να αντιμετωπίσει τους Μουσουλμάνους εισβολείς. Η αποφασιστική σύγκρουση έγινε στην Κεντροδυτική Γαλλία στα τέλη Οκτωβρίου 732 κοντά στην πόλη των Πικτάβων («in suburbio Pictavevisi»), ανάμεσα στο Πουατιέ (Poitiers) και την Τουρ(ώνη) (Tours), το κύριο θρησκευτικό κέντρο της μεσαιωνικής Γαλλίας.

Πάντως, είναι κυρίως γνωστή ως «μάχη του Πουατιέ». Η περιοχή της πολύνεκρης, τελικά, σύγκρουσης, είναι γνωστή ως «moussais de la bataille» (στρόβιλος της μάχης). Μεγάλη διαφορά για τον αριθμό των στρατευμάτων των αντιπάλων υπάρχει ανάμεσα στους ιστορικούς. Οι Μουσουλμάνοι εισβολείς υπολογίζονται από 65.000-100.000, ενώ οι Χριστιανοί σε 72.000. Μετά από αναμονή έξι ημερών, τα δύο στρατεύματα εξακολουθούσαν να βρίσκονται το ένα απέναντι στο άλλο. Οι Μουσουλμάνοι επιτέθηκαν πρώτοι, αλλά έπεσαν πάνω σε ένα αδιαπέραστο τείχος σιδερόφραχτων ιπποτών και οπισθοχώρησαν.

Κάποιες χριστιανικές πηγές αναφέρουν ότι η μάχη διήρκησε επτά μέρες, ενώ ακόμα και ο Edward Gibbon γράφει ότι οι δύο στρατοί πολεμούσαν αδιάκοπα. Πιθανότατα, ο Βρετανός ιστορικός έπεσε θύμα υπερβολικών εκτιμήσεων δυτικών χριστιανικών πηγών (όπως του Παύλου του Διάκονου) που κάνουν μνεία για 340.000-375.000 (!) νεκρούς Μουσουλμάνους (εξωπραγματικό και τελείως λανθασμένο νούμερο) και μόλις 1.000-1.500 Χριστιανούς να έχουν χάσει τη ζωή τους. Πιο κοντά στην πραγματικότητα είναι οι Μουσουλμάνοι συγγραφείς που κάνουν μνεία για διήμερη μάχη.

Στη μάχη του Πουατιέ αναφέρεται και ο Χριστόφορος Α. Νομικός, ο μόνος Έλληνας ιστορικός που ασχολήθηκε αποκλειστικά με την ιστορία των Αράβων και παραθέτει τις αιτίες της ήττας των Μωαμεθανών: «Οι Άραβες μακριά από τις βάσεις τους, κουρασμένοι από την ατελείωτη εκείνη εκστρατεία κι αποκαμωμένοι απ’ τη διαρκή προέλαση προς άγνωστο τέρμα, σταθήκαν ανίκανοι να σπάσουν τις σιδεραρματωμένες φάλαγγες των Φράγκων που ακίνητες περίμεναν την επίθεση. Πολυήμερες επιθέσεις τους δεν φέραν κανένα αποτέλεσμα, παρά μονάχα απώλειες ανθρώπων κι εξάντληση γενική του στρατού. Επιτέλους, αφού απελπίστηκαν για τη νίκη, εγκατέλειψαν το πεδίο της μάχης και γύρισαν πίσω στη Ναρβόνη (σημ. γαλλική πόλη που είχαν καταλάβει)».

Ο H. Davis, αποδίδει την ήττα των Μουσουλμάνων στην εσωτερική αναταραχή τους στην Ισπανία. Πάντως, ο ισλαμολόγος J. Saunders τονίζει ότι οι Μουσουλμάνοι θεώρησαν ότι αυτή η ήττα ήταν συμφορά για το Ισλάμ, αποκαλώντας την «Balat al-Shubada» («Οδό των μαρτύρων της πίστης»). Με την ήττα τους στο Πουατιέ, οι Μουσουλμάνοι έχασαν κάθε ελπίδα κατάληψης της Ευρώπης. Ποτέ πια δεν πέρασε μουσουλμανική στρατιά τα Πυρηναία, αν και η αραβική κατάκτηση της Ιβηρικής Χερσονήσου συνεχίστηκε για πολλούς ακόμα αιώνες…

Ο απόηχος της μάχης του Πουατιέ

Η χριστιανική Ευρώπη οφείλει πολλά στη μεγάλη νίκη του Κάρολου Μαρτέλου στο Πουατιέ το 732. Ο μεγάλος Βρετανός ιστορικός John Bagnell Bury στο έργο του «History of the Later Roman Empire» γράφει ότι αυτή η μάχη «προμήνυσε τη μεγάλη εποχή των Καρολιδών». Το 735 ο Γιουσούφ, γιος του Αμπντ αλ-Ραχμάν αλ-Γκαφίκι που σκοτώθηκε στο Πουατιέ, κατέλαβε την Αρλ και την Αβινιόν προσωρινά, υποχρεώνοντας τον Κάρολο να εκστρατεύσει εναντίον του το 736-737 και να πετύχει θριαμβευτική νίκη στη Ναρβόνη (737) κοντά στον ποταμό Berre. Η οριστική απομάκρυνση των Αράβων από τις περιοχές της Ναρβόνης και της Προβηγκίας έγινε το 759, όταν και νικήθηκαν από τον γιο του Κάρολου, Πεπίνο Γ’ τον Βραχύ.

Ο Henry Pirenne στο κλασικό του σύγγραμμα «Mahomet et Carlomagne» θεωρούσε την απόκρουση των Αράβων μπροστά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης το 717-718 «γεγονός πολύ σημαντικότερο της μάχης του Πουατιέ». Πολλοί ιστορικοί πάντως συγκρίνουν τη μάχη του Πουατιέ σε σπουδαιότητα με τις αποκρούσεις των Αράβων στα τείχη της Κωνσταντινούπολης, το 673/674-677/678 (επί Κωνσταντίνου Δ’) και το 717-718 (επί Λέοντος Γ’ ‘Ισαυρου) καθώς και τη νίκη του Λέοντα Γ’ επί των Αράβων στο Ακροϊνόν (σήμ. Αφιόν Καρά Χισάρ) το 740. Ο Τηλέμαχος Λουγγής γράφει: «… η απόκρουση της αραβικής απειλής στα τείχη της Κωνσταντινούπολης (718) και στο Πουατιέ (732) αποτελούν τα δύο ορόσημα στον αγώνα του μεσαιωνικού χριστιανικού κόσμου για την αυτοδύναμη ανάπτυξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού».

Επίλογος

Ο Χριστόφορος Νομικός χαρακτηρίζει «ψευτονίκη» την επιτυχία για του Κάρολου Μαρτέλου στο Πουατιέ το 732, επί μιας χούφτας Αράβων. Και αυτός τονίζει, ότι κομβικής σημασίας ήταν οι επιτυχίες του Λέοντα Γ’ επί των Αράβων, καθώς είχαν διαθέσει τα καλύτερα στρατεύματά τους και τους καλύτερους στρατηγούς τους εναντίον των Βυζαντινών.

Διαφωνούμε με τον χαρακτηρισμό «ψευτονίκη», συμφωνούμε με τη μεγάλη σημασία των επιτυχιών των Βυζαντινών επί των Αράβων. Σε μια σύντομη συζήτηση που είχαμε με τον κύριο Αλέξιο Γ.Κ. Σαββίδη για τη μάχη του Πουατιέ, μας είπε ότι δεν είναι απαραίτητο ότι το Ισλάμ θα κυριαρχούσε στην Ευρώπη σε περίπτωση νίκης των Αράβων, αλλά εξέφρασε τον προβληματισμό του για το αν και πώς θα μπορούσαν να ενωθούν οι Ευρωπαίοι και οι Βυζαντινοί, για να τους αντιμετωπίσουν. Ακόμα λοιπόν κι αυτή η «ψευτονίκη» του Κάρολου Μαρτέλου θεωρούμε ότι ήταν ιδιαίτερα σημαντική. 1300 χρόνια αργότερα, παρατηρούμε μια άλλη μορφή ισλαμοποίησης της Ευρώπης, που σίγουρα θα πρέπει να απασχολήσει πολύ πιο σοβαρά τους ηγέτες των χωρών της «Γηραιάς Ηπείρου», απ’ ό,τι μέχρι τώρα…

Πηγές: Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης, «ΑΠΟ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΣΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ- ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΔΟΚΙΜΙΑ» Εκδόσεις ΗΡΟΔΟΤΟΣ, 2006.
Ευχαριστούμε θερμά τον κορυφαίο βυζαντινολόγο, Ομότιμο Καθηγητή του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου κύριο Αλέξιο Γ.Κ. Σαββίδη και τον ιδιοκτήτη των εκδόσεων ΗΡΟΔΟΤΟΣ κύριο Δημήτριο Σταμούλη για την πολύτιμη βοήθειά τους.
Χριστόφορος Α. Νομικός, «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΑΒΩΝ», Εκδόσεις ΜΥΡΜΙΔΟΝΕΣ, 2011.