Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΑΓΚΑΡΑΘΟΥ

Αγαπητέ Μανώλη,

Στο τεύχος των Κυθηραϊκών, του Μαρτίου 2022, διάβασα το πολύ ενδιαφέρον άρθρο του φίλου Γαβρίλη Νικηφοράκη, που αναφέρεται στην φιλοξενία της εικόνας της Παναγίας της Αγκαράθου- της ομώνυμης Μονής της Κρήτης – στην εκκλησία της Παναγίας της Ορφανής στο Κάστρο της Χώρας Κυθήρων. Η Ιερή εικόνα είχε μεταφερθεί στα Κύθηρα για φύλαξη, πριν από την πτώση του Χάνδακα, και αποδόθηκε στην αδελφότητα της Μονής Αγκαράθου, τον Ιούνιο του 1970, μετά από φιλοξενία τριακοσίων χρόνων.

Advertisement

Αντικρύζοντας την φωτογραφία της εικόνας, κατά την παραλαβή της από τους ιερείς του μοναστηριού, διαπίστωνα με έκπληξη  την ομοιότητα της αγιογράφησης με εκείνη του ψηφιδωτού της Παναγίας της Πλατυτέρας, στην Αγία Σοφία.

Ανατρέχοντας στο βιβλίο του John Freely (Τζον Φρίλι)  ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ, ΑΠΟ ΤΟΝ  ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟ  ΣΤΟ  ΙΣΛΑΜ  (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ 2001), ξαναδιάβασα για εκείνο το Πάσχα του 867 όταν, γιορτάζοντας τον θρίαμβο των εικονόφιλων, έγιναν και τα αποκαλυπτήρια του τεράστιου ψηφιδωτού στο ημιθόλιο της κόγχης του ιερού του Ναού της Αγίας Σοφίας.

Εκεί απεικονίζεται η Παναγία με το θείο βρέφος, η  επονομασθείσα  Πλατυτέρα των Ουρανών, με  την όλη απόδοση να συντελείται από χρυσές ψηφίδες.

Είναι ένθρονη, σε στάση μετωπική, με τον Χριστό τρίχρονο παιδάκι να κάθεται στα γόνατά της, ενώ το δεξί της χέρι ακουμπά μαλακά στον ώμο του. Το τεράστιο ψηφιδωτό, με τον μνημειακό του χαρακτήρα  και την αυστηρή εξισορρόπηση των  μορφών, πιθανόν να ενέπνευσε  κατά τον 15 ο και  16ο αιώνα Κρητικούς ζωγράφους  όπως ο Ανδρέας Ρίτζος, ο Άγγελος Ακοτάντος και ο Νικόλαος Τζαφούρης. Άραγε σε ποιο εργαστήριο κάποιου από αυτούς τους μεγάλους καλλιτέχνες  να αγιογραφήθηκε και η Παναγία της Αγκαράθου;

Και εδώ, στην φορητή εικόνα της Αγκαράθου, οι δύο ιερές μορφές ευρίσκονται στον ίδιο κατακόρυφο άξονα του σώματος, με μικρές αλλαγές στη στάση των χειρών της Μητέρας Παναγίας και στα γυμνά πέλματα του Χριστού, σε αντίθεση με τα σανδάλια που φορά στο ψηφιδωτό της Αγίας Σοφίας.

Τα πρόσωπα αποδόθηκαν με την ίδια ιερατική στάση, καθισμένα στα μεταξωτά πολύχρωμα μαξιλάρια του θρόνου, που έρχονται σε αντίθεση με τα σκούρα ενδύματα της Μητέρας του Χριστού.

Όμως η μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις δύο παραστάσεις είναι ισχυρή και οφείλεται στο μέγεθος και την θέση τους. Η Πλατυτέρα της κόγχης του ιερού της Αγίας Σοφίας ευρίσκεται σε υψηλό σημείο του Ναού, ευλογώντας τους πιστούς της από το μακρύτερο σημείο της σκέπης του ουρανού.

Στην φορητή εικόνα της Αγκαράθου, οι Άγιες Μορφές  έρχονται σε προσωπική σχέση και επαφή με τον πιστό, που μπορεί να  ασπάζεται την εικόνα και να ανάβει λαμπάδα στην μορφή Της. Η αμεσότητα της απεικόνισης της Παναγίας, που είναι ίσως το πιο δημοφιλές θέμα της εποχής, οφείλεται και στη  συμβολή των αγιογράφων της Κρητικής σχολής, που εκτός των άλλων είχαν και την ικανότητα να ενσωματώνουν στην Βυζαντινή τέχνη στοιχεία της δυτικής, όπως για παράδειγμα η πλάτη του εικονιζόμενου θρόνου.

Το βενετοκρατούμενο νησί, παρά τα προβλήματα από την ξένη κυριαρχία, κατάφερε να γίνει πρότυπο κέντρο στον καλλιτεχνικό κόσμο της εποχής, με τις φορητές εικόνες, που αποτελούν την κυριότερη έκφραση της Κρητικής τέχνης, με τους  πολλούς τύπους απεικόνισης, τις εκφράσεις, τις χειρονομίες και τους συμβολισμούς τους.

ΣΗΜEIΩΣΗ:     Στις 10 Ιουλίου 2020, η θλιβερή είδηση της μετατροπής του Ναού της Αγίας Σοφίας σε ισλαμικό τέμενος, βύθισε σε θλίψη όλο τον χριστιανικό κόσμο. Και όπως είπε η Βυζαντινολόγος Ελένη Γλύκατζη-  Αρβελέρ, «Καθόλου δεν θα παραξενευτώ αν μου πουν ότι δάκρυα κύλησαν στα μάτια των ψηφιδωτών και της Παναγίας.

Με φιλικούς Χαιρετισμούς

Δάνια Δουρίδα

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΟ Φ. ΑΠΡΙΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΝΤΥΠΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ «ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ»