Άγιος Προκόπιος, Παναγία Δέσποινα: Έχουν ιστορία 800 χρόνων;

Προσπαθώντας, στα σύντομα σημειώματα της σειράς αυτής στην εφημερίδα, να αποκρυπτογραφήσουμε ιστορικές πηγές για τους ναούς των Κυθήρων, πέφτουμε πάνω σε ένα γνωστό φαινόμενο, το οποίο εμποδίζει την έρευνα και έχουμε καταγράψει σε αρκετές περιπτώσεις. Πολλοί ναοί που βλέπουμε σήμερα κουβαλούν ιστορία πολλών αιώνων, καίτοι κτηριακά είναι σαφές ότι πρόκειται για σχετικά σύγχρονα κτήρια το πολύ μίας ή δύο εκατονταετιών.

Αυτό συμβαίνει για τον απλό λόγο ότι, με την πάροδο πολλών χρόνων οι αρχικοί ναοί κατέρρεαν και οι πιστοί προτιμούσαν να χτίσουν καινούργιους στη θέση τους. Μερικές φορές από έλλειψη χώρου ή ανάγκη κατασκευής μεγαλύτερων ναών κατεδάφιζαν τους παλαιούς και έχτιζαν νέους στη θέση τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση χρήσιμων ιστορικών στοιχείων που προκύπτουν από τις κτηριακές μελέτες των αρχαιολόγων. Σε όσες περιπτώσεις οι νέοι ναοί χτίστηκαν δίπλα στους παλαιούς διατηρήθηκαν κρίσιμα στοιχεία για την τοπική ιστορία στον τομέα αυτόν. Π.χ. Άγιος Νικήτας στον Κάλαμο, Σωτήρας σε Λειβάδι και Κεραμουτό, Παναγία Ελεούσα στα Φράτσια κλπ.

Advertisement

Στο σημερινό μας σημείωμα έχουμε δύο ναούς, τους οποίους ο σημερινός παρατηρητής εύκολα τους κατατάσσει κτηριακά στα τελευταία διακόσια χρόνια. Όμως υπάρχουν και οι γραπτές πηγές, τις οποίες ελάχιστοι γνωρίζουν και λιγότεροι ασχολούνται με αυτές. Στη συγκεκριμένη περίπτωση όμως και αυτές οι πηγές –για την ακρίβεια η μία και μοναδική μέχρι τώρα- χρειάζονται κάποιαν ακόμη για να θεωρηθεί επαρκής απόδειξη.

Παρά ταύτα τα στοιχεία δείχνουν ότι οι δύο αυτοί ναοί του τίτλου μας έχουν ιστορία πιθανότατα 8 αιώνων, αλλά και με όσες επιφυλάξεις μπορούμε να έχουμε, σίγουρα πάνε πίσω, τουλάχιστον στον 17^ο αι. Ας δούμε τα στοιχεία. Σε δημοσιευμένα όρια περιοχών και τιμαρίων που αναφέρονται στη διανομή των Βενιέρων έχουμε σαφή αναφορά στους δύο ναούς. Σύμφωνα με τις πηγές η διανομή αυτή έγινε το 1310, αλλά το κείμενο δεν έχει σωθεί. Η ιστορικός όμως, ακαδημαϊκός,  κυρία Χρ. Μαλτέζου, που δημοσίευσε  (Τα Κύθηρα τον καιρό που κυριαρχούσαν οι Βενετοί) τα όρια των περιοχών αυτών, βρήκε στα αρχεία της Βενετίας μία μεταγενέστερη καταγραφή τους στα τέλη του 17^ου αι., από τον τότε Ενετό Προνοητή Zorzi Demezo. Σύμφωνα με τη συλλογιστική μας στο βιβλίο μας ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ (σελ.55-63) η καταγραφή αυτή ανάγεται στα χρόνια της αρχικής διανομής, δηλ. στο 1310. Στα όρια  του κλήρου «Γαβρηλιανά», επειδή ανήκαν στον ένα εκ των τεσσάρων φεουδαρχών αδελφών Βενιέρ, τον Γαβριήλ Βενιέρ, έχουμε και την περιοχή της Πλατείας Άμμου, τα όρια της οποίας αρχίζουν ως εξής: Comincia da Platea Ammos: Inse di San Procopi, Inse a Bataugna, Passa alla Despina di Potamo …….και ακολουθούν άλλα τοπωνύμια, μερικά γνωστά, μερικά άγνωστα.

Από τα παραπάνω μάς ενδιαφέρουν εδώ τα αγιονύμια, αν και το ενδιάμεσο τοπωνύμιο με την παράξενη γραφή θα βοηθούσε πολύ στην έρευνα αν γνωρίζαμε ποίο είναι. Το βέβαιο είναι ότι από το ακραίο τοπογραφικό σημείο του Αγίου Προκόπη έχουμε σε λογική απόσταση αυτό της Παναγίας της Δέσποινας, καίτοι δεν αναφέρεται η Παναγία ως ευκόλως εννοούμενο, η δε αναγραφή «στον Ποταμό» έχει ευχερή εξήγηση, καθώς στις αρχές του 14^ου αι., αλλά και μέχρι και το 18^ο αι., η περιοχή του ευρύτερου σημερινού Καραβά δεν κατοικείται και είναι λογικό να αναφέρεται ο πλησιέστερος γνωστός οικισμός της εποχής, που δεν είναι άλλος από αυτόν του Ποταμού.

Όπως προαναφέραμε, θα θέλαμε ένα ακόμη έγγραφο, μία νοταριακή πράξη ή κάποια άλλη πηγή, για να είμαστε 100% βέβαιοι. Όσον μας αφορά, πάντως, θεωρούμε και το παραπάνω επαρκές και εξόχως σημαντικό. Σήμερα, όσοι πηγαίνουν ή κατοικούν στην ειδυλλιακή περιοχή της Παναγίας Δέσποινας ή του Αγίου Προκόπη, βλέπουν δύο ναούς σύγχρονους (μάλιστα ο πρώτος ανακαινίζεται αυτόν τον καιρό από μεγάλη δωρεά του κ. Μηνά Σουρή). Θα είχε σίγουρα ξεχωριστό ενδιαφέρον, αν αυτά εδώ τη ψήγματα ιστορικής έρευνας τα ακολουθούσε και μία αρχαιολογική, αν και λόγω του χρόνου πολλά στοιχεία πιθανόν να έχουν καταστραφεί. Όποτε, πάντως, γίνει θεωρούμε ότι θα επιβεβαιώσει την ιστορία των 800 χρόνων που φαίνεται να έχουν οι δύο αυτοί ναοί.

(Με το άλλο ιστορικό και αναφερόμενο στην ίδια διανομή, άρα «συνομήλικο» των παραπάνω, ναΐδριο του Καραβά, τον Άγιο Νικόλαο στο Μουδάρι, μέρος και αυτό του τιμαρίου των Γαβρηλιανών, θα ασχοληθούμε σε επόμενο σημείωμά μας).

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΣΤΟ ΦΥΛΛΟ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2021