Το επώνυμο “Πετρόχειλος”

Αναζητώντας τις ρίζες των Κυθηραϊκών οικογενειών ομολογούμε ότι ένα από τα επώνυμα που δυσκόλεψε πολύ την έρευνα ήταν το Πετρόχειλος. Στις δύο εκδόσεις του βιβλίου μας για τα Κυθηραϊκά Επώνυμα είχαμε το παρακάτω κείμενο, όμως με τα νέα στοιχεία που προέκυψαν από την έρευνα και τα οποία αποτυπώσαμε στο Συμπλήρωμα για τα επώνυμα, στο θέμα αυτής της αναζήτησης έχει πέσει πλέον αρκετό φως.

Παρακολουθείστε την πορεία της οικογενείας αυτής, που κατάγεται, κατά την παράδοση, από ένα από τα 12 αρχοντόπουλα που εγκατέστησε στην Κρήτη ο Νικηφόρος Φωκάς, όταν την ανακατέλαβε από τους Σαρακηνούς.

Ανεξάρτητα αν η παράδοση για τους 12 αρχοντόπουλους αμφισβητείται από τους ιστορικούς, η καταγωγή των Πετρόχειλων από τη Βυζαντινή οικογένεια των Βαρούχων είναι ιστορικά εξακριβωμένη.

ΕΜΜ. Π. ΚΑΛΛΙΓΕΡΟΣ

Πετρόχειλος

Ένα από τα ευρύτερα διαδεδομένα και από τα πιο παλαιά επώνυμα των Κυθήρων, με μόνιμα ισχυρή παρουσία στα Κύθηρα και τη διασπορά τους.

Η ετυμολογική του προέλευση παραμένει πάντα ασαφής. Έχει προταθεί ότι προέρχεται από αυτόν που έχει τα χείλη σαν πέτρα ή από το Πέτρος και χειλάς, που έκανε το βυζαντινό παρωνύμιο Πετρόχειλος. Από βυζαντινή καταγωγή ξεκινά και μία τρίτη εκδοχή, αλλά θεωρεί το επώνυμο προερχόμενο από το Πετροτράχηλος και από παρετυμολογία γράφεται με ει αντί του η. Στο βυζαντινό έπος «O γιος του Ανδρονίκου» αναφέρεται:

   Έβγηκε διαλαλήθηκε

   κανένα δε φοβάται,

   μήτε τον Πέτρο του Φωκά,

   μήτε το Νικηφόρο,

   μήτε τον Πετροτράχηλο,

   τον τρέμει η γη κι ο κόσμος.

Ανεξάρτητα από την ετυμολόγησή του το Πετρόχειλος είναι επώνυμο το οποίο δεν έχει παρουσία στις γνωστές πηγές εκτός Κυθήρων,  όλες δε οι μαρτυρίες, ανεξάρτητα από τον τόπο που αναφέρονται, έχουν απώτερη καταγωγή του επωνύμου τα Κύθηρα, και μάλιστα πολλές από αυτές αναφέρουν ενδιάμεση καταγωγή τη Μικρά Ασία. Η παράδοση αναφέρει ότι το επώνυμο έφθασε στο νησί με έναν έποικο από την Πετρίνα της Λακωνίας, στην οποία πριν έφερε το επώνυμο (Ν)Ταβουλάρης.

Δυστυχώς δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να δίνει ενδείξεις για την καταγωγή και έτσι τα ερωτήματα παραμένουν.

Σημαντική μαρτυρία για την παλαιότερη εμφάνιση του επωνύμου έρχεται από τα Αντικύθηρα. Αναφέρεται στη τοπική παράδοση ότι το 1494 οι κάτοικοι του νησιού κατέλαβαν ένα ενετικό πολεμικό σκάφος που είχε προσορμίσει λόγω καιρού στο νησί, έσφαξαν το πλήρωμα και άρπαξαν το περιεχόμενο.

Η παράδοση αναφέρει ότι ένας Δημήτριος Πετρόχειλος, από το χωριό Λογοθετιάνικα των Κυθήρων, κατέδωσε στον ενετό προβλεπτή την υπόθεση, με αποτέλεσμα να κάψουν οι Ενετοί τα Αντικύθηρα για τιμωρία και να στείλουν τους κατοίκους τους στην Αδριατική, τεμάχισαν δε τον Πετρόχειλο αυτό σε τέσσερα κομμάτια. Από τότε αναφέρεται ότι το νησί παρέμεινε ακατοίκητο μέχρι το τέλος του 18ου αι., οπότε επανακατοικείται με αποίκους από την Κρήτη. Το περιστατικό αυτό, αν και διασώζει σημαντικές λεπτομέρειες και κάνει σαφή αναφορά σε ονόματα, δεν αναφέρεται σε ενετικές πηγές, έτσι ώστε να υπάρχουν ζωηρές αμφιβολίες για το αν συνέβη πράγματι ή έχει εξογκωθεί ένα απλούστερο περιστατικό άλλης εποχής.

Επίσης το Πετρόχειλος δεν αναφέρεται ποτέ στα Λογοθετιάνικα, αν και είναι πιθανόν η παράδοση να διέσωσε λάθος όνομα χωριού ή να υπήρχε μία περίπτωση κατοίκου με το επώνυμο αυτό. Εντύπωση πάντως προκαλεί η διατήρηση στην παράδοση τόσων λεπτομερειών, κάτι γενικά ασυνήθιστο. Μάλιστα ξεχωρίζει ανάμεσα σ’ αυτές τις λεπτομέρειες το βυζαντινό επώνυμο Ρινοτμητόπουλος! (Ρινότμητοι αποκαλούνταν στο Βυζάντιο αυτοί των οποίων είχαν αποκοπεί οι μύτες, συνήθως έπειτα από ποινή που τους είχε επιβληθεί ή μετά από πολεμικές συγκρούσεις).

Οι πρώτες επίσημες μαρτυρίες στις γραπτές πηγές είναι από τα μέσα περίπου του 16ου αι., όταν σε συμβόλαια των ετών 1564-1565 αναφέρονται πάνω από δέκα οικογένειες Πετρόχειλων. Ενδεικτικά αναφέρονται: Γιώργης Πετρόχειλος του Φιλίππου, Θεόδωρος του Μανόλη, Μάρκος του Θεοδώρου, Πέρος του Θεοδώρου κ.α. Τα ονόματα Πέρος Πετρόχειλος και Νικολός Πετρόχειλος αναφέρονται και σε συμβόλαια του 1582.

Η παρουσία τόσων πολλών οικογενειών την εποχή αυτή, λίγα χρόνια μετά την καταστροφή του Βαρβαρόσα, σημαίνει ότι το επώνυμο βρίσκεται στο νησί τουλάχιστον από τον προηγούμενο αιώνα. Από τις παραπάνω μαρτυρίες έχει ενδιαφέρον η περίπτωση του Θεοδώρου Πετροχείλου, ο οποίος αναφέρεται ως κάτοικος Χανίων και δείχνει τις στενές σχέσεις των Κυθήρων με την Κρήτη και πιθανόν τα ανθρώπινα «αντιδάνεια» των Κυθήρων σ’ αυτήν.

Όσον αφορά την κατοίκηση των Πετρόχειλων κατά το 16ο αι., από τα συμβόλαια της εποχής προκύπτει να έχουν περιουσιακά στοιχεία στα Φράτσια και τις Αλεξανδράδες, περιοχές δηλαδή στις οποίες και σήμερα κατοικούν οι Πετρόχειλοι. Στις απογραφές του 18ου αι. οι οικογένειες με το επώνυμο αυτό εντοπίζονται στις παραπάνω περιοχές, αλλά και στη Χώρα, όπου υπάρχει σαφής αναφορά ότι πρόκειται για άτομα που προέρχονται από τα Φράτσια και στα Γουδιάνικα (που παίρνουν το όνομά τους από έναν Πετρόχειλο με το παρωνύμιο Γουδής). Αναφέρονται ενδεικτικά οι papa Jani Petrochilo Goudi στους Αγίους Πάντες στις Αλεξανδράδες, το 1724, και ένας Giani Petrochilo Frazzioti στη Χώρα, το 1788. Ενδιαφέρον έχει ότι μερικά από τα αναφερόμενα παρωνύμια του 18ου αι. φθάνουν μέχρι τις μέρες μας (Digeni, Scolino),  το τελευταίο μάλιστα δημιουργεί και επώνυμο.

Από πολύ νωρίς φαίνεται να ξεκινά και η έξοδος από το νησί, ειδικά προς τη Σμύρνη, όπου υπάρχουν δεκάδες οικογένειες Κυθηρίων με το επώνυμο Πετρόχειλος. Αναφέρεται μάλιστα ότι μια οικογένεια εμπόρων από τα Γουδιάνικα φροντίζει να πάρει έγκαιρα την ιταλική υπηκοότητα για λόγους προστασίας από ενδεχόμενες τουρκικές διώξεις.

Εκτός από τη Σμύρνη, αναφέρεται μετανάστευση στην Αίγυπτο, στις ΗΠΑ και την Αυστραλία από το β΄ μισό του 19ου αι., ενώ στις αρχές του 20ού αι. ζει και εργάζεται στο Παρίσι ο Μάρκος Πετρόχειλος, από τα Φράτσια, γνωστός σχεδιαστής γυναικείας μόδας, με κατάστημα στην οδό Cardinal. Αυτός τιμήθηκε μετά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο από τη βελγική κυβέρνηση για τις υπηρεσίες που προσέφερε σε βέλγους πολίτες κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ένας Πετρόχειλος από τις ΗΠΑ αναφέρεται μεταξύ των Αμερικανών που, μετά την κατάρρευση του ιαπωνικού μετώπου το 1945, περιλαμβάνεται ανάμεσα στους δικαστές των εγκληματιών πολέμου στη χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου.

Εκτός από την παρουσία του επωνύμου σε όλες τις χώρες με κυθηραϊκή διασπορά, ισχυρή είναι η παρουσία του και στην Αθήνα, στην οποία όλοι όσοι ρωτήθηκαν σε δειγματοληπτική έρευνα πρόσφατα διαπιστώθηκε ότι έχουν κοντινή ή μακρινή καταγωγή από τα Κύθηρα και πολλοί από αυτούς από τη διασπορά της Σμύρνης. Στα Κύθηρα σήμερα το επώνυμο υπάρχει στα χωριά Χώρα, Λειβάδι, Καρβουνάδες, Αλεξανδράδες και Φράτσια, στα οποία υπάρχει και συνοικία Πετροχειλιάνικα, γνωστή με την ονομασία αυτή από το 18ο αι.

Από τα Κύθηρα κατάγονται, μεταξύ άλλων, ο σπηλαιολόγος Ιωάννης Πετρόχειλος, ο ιστοριοδίφης Μιχαήλ Πετρόχειλος, ο καθηγητής της Λατινικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και σημερινός Πρόεδρος της Eταιρείας Kυθηραϊκών Mελετών και του Oμίλου Kυθηρίων Πανεπιστημιακών Νικόλαος Πετρόχειλος και ο καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ιωάννης Ε. Πετρόχειλος.

Η συνέχεια της έρευνας στο Συμπλήρωμα των επωνύμων.

Η αναφορά μας σε υποσημείωση της α’ έκδοσης των Επωνύμων για τον εντοπισμό του παρωνυμίου Pettochilo  σε κλάδο της οικογενείας Βαρούχα στην Κρήτη έδωσε τελικά και την απάντηση για την καταγωγή του επωνύμου Πετρόχειλος.

Η οικογένεια Βαρούχα της Κρήτης αναφέρεται, σύμφωνα με παραδόσεις, οι οποίες πάντως  αμφισβητούνται, να είναι μεταξύ των οικογενειών των δώδεκα αρχοντόπουλων από το Βυζάντιο, που έφθασαν στην Κρήτη τον 11^ο αι. μετά την επανακατάκτησή της από τους Άραβες με το Νικηφόρο Φωκά το 961 και έπειτα από εντολή του αυτοκράτορος Αλεξίου Α’ για να εποικίσουν το νησί.

Σύμφωνα με νοταριακό έγγραφο, το 1254 ο Μιχαήλ Βαρούχας με το παρωνύμιο Pettochilos (Πετρόχειλος;) λαμβάνει δύο καβαλαρίες στην τούρμα του Απάνω Συβρίτου (Αμαρίου) στην Κρήτη, όταν έδωσε όρκο πίστης στη Βενετία [1]. Η οικογένεια Βαρούχα είναι μεγάλη και πολύκλαδη στην Κρήτη, στην οποία υπάρχει και σήμερα, είναι δε γνωστά από το 13^ο αι. αρκετά παρωνύμια σε κλάδους της, όπως, Μακρυμάλλης, Ξερίτης, Ξεροχείλης κ.α.

Φαίνεται, λοιπόν, ότι ένας κλάδος της, οι Πετρόχειλοι, βρέθηκαν πολύ ενωρίς και στα Κύθηρα και από αυτόν τον κλάδο προέρχεται το κυθηραϊκό επώνυμο και για το λόγο αυτόν το επώνυμο Πετρόχειλος έχει αυτόν το γεωγραφικό περιορισμό της καταγωγής από τα Κύθηρα. Σύμφωνα με έρευνα στους φορολογικούς καταλόγους των Βενιέρ των Κυθήρων έχουμε αναφορά σε επώνυμο Patrochilos (ασφαλώς Πετρόχειλος) από το 15^ο αι., ενώ ξεχωριστό ενδιαφέρον έχει η αναφορά στους ίδιους καταλόγους και στο επώνυμο Varucho, κάτι που σημαίνει ότι και το βασικό αυτό βυζαντινό επώνυμο εντοπίζεται και στα Κύθηρα. Από την ίδια μάλιστα εποχή αναφέρεται και το επώνυμο Tavolari [2], το οποίο επίσης έχει πολλαπλές αναφορές στα Κύθηρα και έχει ενδιαφέρον, καθώς η τοπική παράδοση αναφέρει ότι το Πετρόχειλος κατάγεται από το Ταβουλάρης, που έφθασε από την Πελοπόννησο στα Κύθηρα. Όσο και αν η παράδοση γενικά δεν φαίνεται να επαληθεύεται στις πλείστες των περιπτώσεων στα κυθηραϊκά επώνυμα, η αναφορά των σχετικών με το επώνυμο αυτό παραδόσεων  καταγράφεται,  καθώς η ανίχνευσή του στα Κύθηρα συμπίπτει κατά το 15^ο αι. με τα επώνυμα Πετρόχειλος και Βαρούχας για τα οποία είδαμε τη σχέση που έχουν.

Σημείωση: Από το πρώτο κείμενο έχουν παραλειφθεί οι σημειώσεις. Όποιοι επιθυμούν να έχουν τα σχετικά βιβλία με τις παραπομπές και τη Βιβλιογραφία, καθώς και με τα ενδιαφέροντα στοιχεία της Εισαγωγής, μπορούν να απευθύνονται στην Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών, Θεμιστοκλέους 5 Αθήνα. (Βλ. την ιστοσελίδα της στον παρόντα ιστότοπο)

 

[1] Παν. Τζαβάρα, Βυζαντινοί «αρχοντόπουλοι» και «ευγενείς» Βενετοί υπήκοοι με αφορμή την επανάγνωση του προνομίου της οικογενείας Σκορδίλη. Εις Θησαυρίσματα, τόμ. 38, σελ. 397 και 399.

[2] Τα επώνυμα Patrochilos, Varucho  και Tavolari, αναφέρονται στους φορολογικούς καταλόγους των Βενιέρ, όπως αναφέρεται στα δημοσιεύματα της Μαρίνας Κουμανούδη. Τα παραπάνω αποσπάσματα παραμένουν ανέκδοτα, τα ονόματα όμως που περιλαμβάνονται σε αυτά είχε την καλοσύνη να θέσει υπ’  όψιν μου η κυρία Κουμανούδη, την οποία ευχαριστώ θερμά και από τη θέση αυτή.