Μηχανισμός των Αντικυθήρων: Ποιος είπε ότι ο πρώτος μηχανισμός με γρανάζια ανήκει στην Αναγέννηση;

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ένας αναλογικός υπολογιστής εκπληκτικής τεχνολογίας που κατασκευάστηκε πριν από 2000 χρόνια, τον οποίο χρησιμοποιούσαν για τον ακριβή υπολογισμό της θέσης του Ήλιου, της Σελήνης και την κίνηση των ουράνιων σωμάτων. Επίσης, προέβλεπε εκλείψεις και προσδιόριζε την ημερομηνία τέλεσης των αρχαίων Στεφανιτών αγώνων. Ο μηχανισμός ήταν συναρμολογημένος σε ένα ξύλινο κιβώτιο (πυξίδα) διαστάσεων 32 εκ. x 16 εκ. x 10 εκ., περίπου δηλαδή όσο ένα σημερινό laptop, περιείχε τουλάχιστον 30 συνεργαζόμενους οδοντωτούς τροχούς και η πολυπλοκότητά του είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτήν όλων των συσκευών που κατασκεύασε ο άνθρωπος κατά την επόμενη χιλιετία. Η τεχνική υποδομή την εποχή που κατασκευάστηκε και τι απέγινε η γνώση και η τέχνη που περιείχε είναι από τα πιο μεγάλα ερωτήματα που «βασανίζουν» αρχαιολόγους και ειδικούς επιστήμονες από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα που ανακαλύφθηκε στο «Ναυάγιο των Αντικυθήρων» μέχρι και σήμερα. Την προηγούμενη εβδομάδα η ανακοίνωση ότι αποκωδικοποιήθηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά οι επιγραφές που περιέχουν τα δεκάδες θραύσματα προκάλεσε το ενδιαφέρον της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας και την Τρίτη 14 Ιουνίου θα παρουσιαστεί στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

 

 

Ο Γιάννης Μπιτσάκης είναι ένα από τα βασικά μέλη της ερευνητικής ομάδας που για δέκα χρόνια δούλευε συστηματικά για να εξηγήσει πώς ακριβώς δούλευε ο Μηχανισμός (είναι μέλος της Ομάδας Έρευνας για τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων και του Προγράμματος Ιστορίας, Φιλοσοφίας και Διδακτικής των Επιστημών και της Τεχνολογίας. Είναι επίσης επιστημονικός συνεργάτης του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης. Είναι ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Ιστορίας, Φιλοσοφίας και Διδακτικής των Επιστημών και μέλος της Εταιρείας Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας και του Ελληνικού Τμήματος του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων). Λίγο μετά την εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στην Ιστορική Βιβλιοθήκη του Ιδρύματος Αικατερίνη Λασκαρίδη για να ανακοινωθούν τα σχεδόν απίστευτα αποτελέσματα της δεκαετούς έρευνας της ομάδας, μας έλυσε σύντομα μερικές απορίες για την πιο θαυμαστή συσκευή που έχει διασωθεί από τον αρχαίο κόσμο.

Στη συζήτηση συμμετέχει και το πιο καινούργιο μέλος της ομάδας, ο καθηγητής Αλεξάντερ Τζόουνς, ειδικός της ιστορίας της αρχαίας αστρονομίας, με έδρα το Ινστιτούτο για τη Μελέτη του Αρχαίου Κόσμου στη Νέα Υόρκη.

Είναι ένα μοναδικό αντικείμενο της ιστορίας της τεχνολογίας. Για την εξέλιξή της, δεν ξέρουμε αν οι γνώσεις των κατασκευαστών του χάθηκαν και ανακαλύφθηκαν εκ νέου προς το τέλος του Μεσαίωνα, ή αν πέρασαν μέσω της παράδοσης των εργαστηρίων σε κατοπινούς μαστόρους. Σίγουρο είναι όμως ότι σοκάρει όσους έχουν συνηθίσει να τοποθετούν την αρχή της τεχνολογίας με γρανάζια περίπου κατά την Αναγέννηση.

— Κύριε Μπιτσάκη, πότε προσχωρήσατε στην ομάδα μελέτης του Μηχανισμού των Αντικυθήρων;

Με την επίσημη συγκρότησή της, το 2005, από τους αστροφυσικούς Μάικ Έντμουντς, Γιάννη Σειραδάκη και Ξενοφώντα Μουσά. Στο Μουσείο συνεργαστήκαμε με την αρχαιολόγο Μαίρη Ζαφειροπούλου και την χημικό Ελένη Μάγκου, υπεύθυνη του εργαστηρίου χημικών και φυσικών ερευνών, όπου και παλαιότερα είχαν πραγματοποιηθεί αναλύσεις του Μηχανισμού. Με την ανακάλυψη  νέων επιγραφών καλέσαμε στην ομάδα μας τον φιλόλογο και παλαιογράφο Αγαμέμνονα Τσελίκα, ενώ αργότερα προστέθηκε και ο ιστορικός των επιστημών Αλεξάντερ Τζόουνς.

 

 

 

 

— Μέχρι τότε τι είχε γίνει;

Μεγάλη ιστορία… Το καλοκαίρι του 1901, ο Μηχανισμός είχε ανασυρθεί από τους Συμιακούς σφουγγαράδες, μέσα από το ναυάγιο των Αντικυθήρων. Στάλθηκε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο μάλλον ως τμήμα χάλκινου αγάλματος. Τον Μάιο του 1902 ο Σπυρίδων Στάης, πρώην Υπουργός Παιδείας, που είχε οργανώσει την αποστολή στα Αντικύθηρα, εντόπισε επιγραφές, τις λέξεις “Αφροδίτης” και “Ηλίου”, αλλά και μηχανικά τμήματα. Το συμπέρασμα ήταν άμεσο: δεν αποτελούσε μέρος αγάλματος, αλλά αστρονομικό μηχανισμό. Έκτοτε, ξεκίνησε η διερεύνησή του, που κρατάει μέχρι και σήμερα.

— Γιατί χρειάστηκαν τόσα χρόνια να αποκωδικοποιηθεί;

Η σύγχρονη τεχνολογία ακτινογράφησης έδειξε μηχανικές λεπτομέρειες που δεν φαίνονταν με το γυμνό μάτι, και βεβαίως αποκάλυψε το απίστευτο κείμενο των επιγραφών. Ένας άλλος λόγος είναι ότι μέχρι και το 2005 τον Μηχανισμό τον μελετούσαν μεμονωμένοι ερευνητές, που δεν είχαν τη δυνατότητα να θέσουν τις απόψεις τους σε γόνιμο διάλογο.

— Τι είναι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων; Πότε κατασκευάστηκε και πού;

Είναι ο αρχαιότερος γνωστός μηχανικός υπολογιστής. Με την περιστροφή μίας λαβής, ο χρήστης επιλέγει μία ημερομηνία και, χάρη στους πολλαπλούς δείκτες, βλέπει τις θέσεις των ουρανίων σωμάτων και προβλέπει εκλείψεις Ηλίου και Σελήνης. Κατασκευάστηκε περίπου προς το τέλος του δεύτερου αιώνα π.Χ., από τουλάχιστον έναν αστρονόμο και έναν μηχανικό που έζησαν ανάμεσα στην κάτω Ιταλία και την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου… με πολύ πιθανό τόπο κατασκευής τη Ρόδο, όπου εργάστηκαν ο μεγάλος Ίππαρχος και ο Ποσειδώνιος.

 

 

— Πόσο σημαντικός είναι για την εξέλιξη της τεχνολογίας;

Είναι ένα μοναδικό αντικείμενο της ιστορίας της τεχνολογίας. Για την εξέλιξή της, δεν ξέρουμε αν οι γνώσεις των κατασκευαστών του χάθηκαν και ανακαλύφθηκαν εκ νέου προς το τέλος του Μεσαίωνα, ή αν πέρασαν μέσω της παράδοσης των εργαστηρίων σε κατοπινούς μαστόρους. Σίγουρο είναι όμως ότι σοκάρει όσους έχουν συνηθίσει να τοποθετούν την αρχή της τεχνολογίας με γρανάζια περίπου κατά την Αναγέννηση.

— Έχουν διασωθεί άλλοι ανάλογοι αρχαίοι μηχανισμοί;

Όχι. Μόνο ένα μεμονωμένο γρανάζι στη Σαρδηνία. Γνωρίζαμε για τέτοια μηχανήματα μέσα από τα κείμενα, αλλά ποτέ κανένα δεν είχε φτάσει στα χέρια μας. Εκτός από αυτό εδώ, που σώθηκε επειδή ναυάγησε: αν είχε μείνει στην επιφάνεια, το πολύτιμο μέταλλό του θα είχε χρησιμοποιηθεί για κάποια άλλη κατασκευή. Ωστόσο, δεν αποκλείεται άλλοι αρχαίοι μηχανισμοί να βρίσκονται σε αποθήκες μουσείων και να ανασυρθούν κάποτε από την αφάνεια. Χάρη στον Μηχανισμό των Αντικυθήρων παρατηρείται πλέον παγκόσμια ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για την αρχαία τεχνολογία και αστρονομία, με συνέπεια οι επιμελητές των μουσείων να βλέπουν με άλλο μάτι ορισμένα αντικείμενα από τις συλλογές τους.

— Τι γνώσεις θα πρέπει να είχε αυτός που τον κατασκεύασε;

Alexander Jones: Θα πρέπει να φανταστούμε μια ομάδα δημιουργών: κάποιον με ικανότητα στον μαθηματικό και πρακτικό σχεδιασμό του μηχανισμού, κάποιον με μια ευρεία (ίσως όχι βαθιά) γνώση αστρονομίας και αρκετούς επιδέξιους ανθρώπους για να δημιουργήσουν και να συναρμολογήσουν τα μέρη και να χαράξουν τις κλίμακες και τις επιγραφές.

 

 

— Πώς είναι συναρμολογημένος;

Αποτελείται από μεταλλικά μηχανικά μέρη, δηλαδή γρανάζια, άξονες, πίρους κ.λπ. και πλάκες που έχουν τοποθετηθεί σε ένα ξύλινο πλαίσιο.

— Έδειχνε όντως και τις ημερομηνίες για τους Ολυμπιακούς αγώνες και τα Ίσθμια;

Έδειχνε τη διαδοχή των πανελληνίων αγώνων κατά τη διάρκεια του τετραετούς κύκλου της Ολυμπιάδας. Μέχρι σήμερα έχουμε διαβάσει τα ονόματα των αγώνων στην Ολυμπία και στην Κόρινθο, αλλά και τα Νέμεα στη Νεμέα, τα Πύθια στους Δελφούς, τα Νάα στη Δωδώνη και τα Άλιεια στη Ρόδο.

— Πώς συνδέεται με τους σημερινούς υπολογιστές;

Έμμεσα. Στην ιστορία της σύγχρονης τεχνολογίας, οι υπολογιστές με γρανάζια θεωρούνται πρόδρομοι των σημερινών υπολογιστών. Όμως δεν φαίνεται να υπάρχει ιστορική συνέχεια ανάμεσα στον υπολογιστή των Αντικυθήρων και, για παράδειγμα, στη μηχανή του Πασκάλ. Επίσης, σκοπός της κατασκευής του Μηχανισμού δεν είναι ο υπολογισμός μαθηματικών πράξεων που αλλάζουν κάθε φορά από τον χρήστη, αλλά η αναπαράσταση κινήσεων ουρανίων σωμάτων που είναι αναλλοίωτες. Αυτό όμως που είναι κοινό σε όλους τους μηχανικούς υπολογιστές είναι οι μαθηματικές σχέσεις των γραναζιών, που στην περίπτωση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, είναι εξαιρετικά περίπλοκες.

 

— Συνοδευόταν και από εγχειρίδιο χρήσης; Τι ακριβώς εξηγούσε;

AJ: Τα χαραγμένα κείμενα εξηγούσαν τι δείχνουν τα διάφορα καντράν και τι αστρονομικοί υπολογισμοί αναπαράγονταν από τον μηχανισμό. Δεν φαίνεται να εξηγούσαν πώς λειτουργούσε η συσκευή.

— Η πρόσφατη μελέτη τι επιπλέον στοιχεία σάς έδωσε;

Στις επιγραφές που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Almagest και που παρουσιάσαμε στο Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη, έχουμε για πρώτη φορά σχετικά μεγάλα και συνεκτικά κείμενα, που βγάζουν νόημα. Έτσι μπορούμε να ανασυστήσουμε το μέρος του Μηχανισμού που έδειχνε τις κινήσεις των πλανητών. Έχουμε επίσης μία πλήρη περιγραφή και ταξινόμηση εκλείψεων Ηλίου και Σελήνης. Επίσης, νέα στοιχεία για τον τόπο χρήσης του, μέσα από ανάλυση των αστρονομικών παρατηρήσεων που έχουν εγγραφεί στις επιφάνειές του.

— Τι ενδείξεις έχετε ότι το είχε κατασκευάσει κάποιος Πυθαγόρειος;

AJ: Ξέρουμε ελάχιστα για αυτό. Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι ο μηχανισμός φτιάχτηκε στη Ρόδο. Δεν γνωρίζω πειστικές αποδείξεις που να δείχνουν ότι ο σχεδιαστής ήταν Πυθαγόρειος.

 

— Πιστεύετε ότι έχει και άλλες παρόμοιες εκπλήξεις να αποκαλύψει το ναυάγιο;

Η μεγαλύτερη έκπληξη θα είναι να βρεθεί το τμήμα του Μηχανισμού που λείπει, δηλαδή τα γρανάζια που κινούσαν τους πλανήτες, αλλά και μεγάλο μέρος των επιγραφών, μέσα στις οποίες πιθανώς να κρύβεται και το όνομα του κατασκευαστή. Για παράδειγμα: ΠΟΣΕΙΔΩΝΙΟΣ ΕΠΟΙΗΣΕΝ…

— Η πιο μεγάλη δυσκολία που συναντήσατε ποια ήταν;

Να προσαρμόσουμε τον τρόπο δουλειάς μιας μεγάλης διεπιστημονικής ομάδας, συνηθισμένης σε μια λογική διαμοιρασμού δεδομένων και γόνιμων συζητήσεων μέσω χιλιάδων μέιλ, σε αυτόν τον πιο μοναχικό και σε βάθος χρόνου τρόπο έρευνας που συνηθίζεται στον χώρο της αρχαιολογίας.

— Τι σας έχει εντυπωσιάσει πιο πολύ προσωπικά από τον μηχανισμό;

AJ: Η πυκνότητα της πληροφορίας που υπάρχει σε τόσο μικρά θραύσματα. Είναι το μοναδικό τόσο περίπλοκο αντικείμενο που έχει βρεθεί από την κλασική αρχαιότητα.

ΓΜ: Όπως λέει και ο Άλεξ, η πυκνότητα της πληροφορίας των επιγραφών, το γεγονός ότι είναι πρωτότυπο κείμενο που μας έρχεται κατευθείαν από τον δημιουργό του, και όχι από μεταγενέστερες αντιγραφές, αλλά και η απίστευτη ιδέα να μπει σε γρανάζια το σύνολο της αστρονομικής γνώσης της εποχής. Να φτιαχτεί δηλαδή ένα “μηχανικό σύμπαν”.

— Έχει δημιουργηθεί κάποιο πιστό αντίγραφο του μηχανισμού με όσα στοιχεία έχετε σήμερα;

Μα έχουν ήδη δημιουργηθεί πολλά ομοιώματα, από κατασκευαστές σε όλον τον κόσμο. Τα πιο πιστά στα δεδομένα της ομάδας μας έχουν κατασκευαστεί από τους συναδέλφους μας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και από τον μαθηματικό Διονύση Κριάρη, ενώ το πιο πλήρες, επειδή περιέχει και τις κινήσεις των πλανητών, έχει κατασκευαστεί με μέσα που θα μπορούσαν να είχαν και οι αρχαίοι στη διάθεσή τους, από τον Άγγλο φίλο μας Μάικλ Ράιτ. Υπάρχουν επίσης πολλές δεκάδες ψηφιακά ομοιώματα, αλλά και ένα ρολόι χειρός με όλες τις λειτουργίες του Μηχανισμού, που σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε από τον Ματιάς Μπυτέ, διευθυντή έρευνας και ανάπτυξης της ελβετικής ωρολογοποιίας Hublot. Όλα τα μοντέλα που σας ανέφερα, αλλά και το ρολόι, βρίσκονται στην αίθουσα του Μηχανισμού στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Η πλήρης λίστα όλων των ομοιωμάτων ανανεώνεται στην ιστοσελίδα της ομάδας μελέτης.

 

http://www.antikythera-mechanism.gr/