ΚΥΘΗΡΑ. Στους δρόμους της Σεμπρεβίβας και της Αφροδίτης

Του Ε. Π. Καλλίγερου

την Φεβ 12, 2018

ΚΥΘΗΡΑ. Η ιστορική πορεία των Κυθήρων σφραγίζεται από ένα μυθολογικό γεγονός. Αυτό το μέρος διάλεξαν οι αρχαίοι Έλληνες για να τοποθετήσουν εκεί τη γέννηση της θεάς της ομορφιάς. Της Αφροδίτης. Άσχετα αν η θεά αυτή μπορεί να έφθασε στους αρχαίους μας προγόνους από τη Φοινίκη ή ακόμη από πιο μακριά, από τους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας, η Ελληνική Μυθολογία τοποθετεί τη γέννησή της στα Κύθηρα. Τα οποία από τότε, από αυτό το πολύ μακρινό μυθολογικό γεγονός, έγιναν η πατρίδα της θεάς. Και για να ξεκαθαρίσουμε λίγο τα πράγματα, σχετικά με τους άλλους τόπους που διεκδικούν τη …θεά μας, να πούμε ότι σύμφωνα με τον Ησίοδο, η Αφροδίτη γεννήθηκε στη θάλασσα έξω από τα Κύθηρα, όταν σε αυτήν έπεσαν τα αποκομμένα μέλη του Ουρανού, τα οποία πέταξε στη θάλασσα ο γιος του ο Κρόνος, επειδή, ο πατέρας του, βασάνιζε τη μητέρα του, τη Γαία. Σεξουαλική παρενόχληση από τα βάθη της μυθολογίας… Εκεί, λοιπόν, στους αφρούς της θάλασσας στις ανατολικές ακτές των Κυθήρων, γεννήθηκε η θεά, την οποία τα κύματα την πήραν και την έφθασαν μέχρι την Κύπρο, όπου βγήκε στη στεριά κοντά στην Πάφο. Έτσι, για να μοιραστεί σωστά η λατρεία της, στα Κύθηρα λατρεύτηκε ως θεά του Ουράνιου έρωτα, ενώ στην Κύπρο ως θεά του σαρκικού έρωτα και της αναπαραγωγής. Μάλιστα υπάρχει και μία τρίτη, σχεδόν άγνωστη λατρεία, καθώς στη Θήβα λατρευόταν η Αποστρόφια Αφροδίτη, θεά προστάτις της οικογένειας. Είδαμε πόσο ωραία συνταίριαζαν το μύθο με την πραγματικότητα οι αρχαίοι μας πρόγονοι. Πρώτα ο ιδεατός έρωτας, μετά ο σαρκικός, μετά η οικογένεια. Όλα στη σωστή σειρά. Αν κάτι λείπει η αλυσίδα έσπασε!

Όμως και ο ίδιος ο μύθος της ανάδυσης της θεάς μέσα από τη θάλασσα μήπως πηγαίνει πίσω, στις απαρχές του σχηματισμού των ηπείρων και των θαλασσών, όπως τα γνώρισαν οι άνθρωποι; Μήπως η αναδυόμενη θεά μας δεν είναι τίποτα άλλο από την ανάδυση μέσα από τη θάλασσα του ίδιου του νησιού μας; Οι γεωλογικές μαρτυρίες γι’ αυτό αποτελούν έναν αδιάψευστο μάρτυρα, καθώς πολλά μέρη στο νησί είναι γεμάτα από ιζήματα θαλάσσιου βυθού με εκατομμύρια όστρακα πάνω σε πανάρχαιες συσσωματώσεις. Αυτό τι δείχνει; Ότι και το νησί μας, όπως και πολλές άλλες περιοχές της Ελλάδας, ήταν κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας και με κάποια γεωλογικά φαινόμενα εδώ και εκατομμύρια χρόνια έγιναν βουνά κι αυτά αργότερα ένα νησί, όπως όλα τα χιλιάδες νησιά στο Αιγαίο και σε όλες της θάλασσες του πλανήτη μας.

Πάνω σ’ αυτό το νησί φύτρωναν και φυτρώνουν χιλιάδες είδη και ζούσαν ζώα και πουλιά σε έναν μικρό παράδεισο, αυτόν που κληρονομήσαμε κι εμείς από τους γονείς μας και τους απώτερους προγόνους μας και οφείλουμε να τον αποδώσουμε κληρονομιά στα παιδιά μας και στους απογόνους τους, άσχετα αν θεωρώντας ότι είμαστε οι τελευταίοι άνθρωποι στον πλανήτη μας κάνουμε ότι είναι δυνατόν για να μην αφήσουμε τίποτα πίσω μας!

Ανάμεσα στα φυτά που ομορφαίνουν το νησί της Αφροδίτης, ένα πανέμορφο μικρό κίτρινο λουλουδάκι έχει μία ξεχωριστή θέση. Φυτρώνει και ζει πάνω στα βράχια έχοντας ελάχιστες απαιτήσεις και έχει το προνόμιο να μην πεθαίνει ποτέ. Δηλαδή δεν θέλει νερό για να μείνει πάντα ζωντανό, όπως θέλουν όλα τα άλλα λουλούδια, τα οποία μάλιστα σε λίγες ημέρες παραδίδουν το πνεύμα τους, εφήμεροι αγωνιστές μίας φύσης που διαρκώς ζει και πεθαίνει και αναγεννάται σε μία αέναη θεϊκή επέμβαση στη δημιουργία. Ποίος, λοιπόν, μπορεί τώρα να μην σκεφθεί ότι αυτό το σπάνιο λουλούδι, αυτό το δώρο του Δημιουργού στο νησί δεν είναι δώρο μίας θεάς; Και ποία άλλη θεότητα θα μπορούσε να παίξει στα όμορφα χέρια της αυτό το σπάνιο παιχνίδι της δημιουργίας; Ποία θεότητα πλην αυτής που υπηρετεί τον Έρωτα και την αναπαραγωγή θα έδινε στον τόπο που γεννήθηκε άλλο δώρο εκτός από ένα μικρό, αλλά σπάνιο άνθος; Αυτό το ίδιο άνθος που γνώριζαν και οι αρχαίοι Έλληνες, το ονόμαζαν ελίχρυσον ή χρυσάνθεμον και με αυτό στεφάνωναν αγάλματα θεών και ηρώων. Αυτό που οι σημερινοί απόγονοι της ίδιας θεάς, άγνωστον αν νομίζουν ότι είναι καλόγουστα ή κακόγουστα αντίγραφά της, βάζουν στα σπίτια τους για χαρά, για τύχη, για κάθε επιθυμητό.

Και το ίδιο όμως το όνομα από το λουλούδι έχει μία άμεση σχέση με τη δημιουργία, αφού η λατινική του ονομασία δεν είναι σεμπρεβίβα, αλλά σεμπερβίβα, δηλαδή η λατινική απόδοση της αιώνιας ζωής. Και ποία ζωή είναι αιώνια εκτός από αυτήν που αναγεννάται συνεχώς; Για να πάμε όμως και στα χωράφια της βοτανολογίας, αυτό το σπάνιο λουλούδι των Κυθηραϊκών βράχων, δεν έχει την ονομασία που του δίνουμε μείς, πιθανότατα αυτήν που υιοθετήσαμε από μία λατινική λέξη που μας άφησε εδώ η έξη αιώνων παρουσία της Βενετίας στα Επτάνησα. Γιατί οι βοτανολόγοι ονομάζουν τη σεμπρεβίβα, Σενέκιον το Ταϋγέτιον, θέλοντας να τονίσουν το ότι θάλλει στον Ταΰγετο. Μα μήπως και οι γεωλόγοι δεν λένε ότι τα Κύθηρα δεν είναι τίποτα άλλο από μία υποθαλάσσια προέκταση της Πελοποννήσου και της οροσειράς του Ταϋγέτου, με την οποία συνδεόταν πριν από εκατομμύρια χρόνια και η Κρήτη; Αλλά και η ίδια η σεμπρεβίβα φαίνεται ότι έχει κι αυτή κάτι από τις ιδιότητες της θεάς μας. Οι ειδικοί και οι βοτανολόγοι θεωρούν ότι εκτός από την ιδιότητά της να μην χρειάζεται τίποτα σχεδόν για να μείνει για χρόνια ίδια, είναι ως αφέψημα και ένα καλό αφροδισιακό για άνδρες και γυναίκες. Να κι εδώ ό δάχτυλος της θεάς. Δεν μπορεί να μην έχει βάλλει το χέρι της αυτή η πανέμορφη γυναίκα που λατρεύτηκε όσο καμία άλλη θεά στα μέρη μας. Γι’ αυτό και λέμε εδώ, ίσως μάλιστα και να ακούγεται αυτό για πρώτη φορά, ότι η Αφροδίτη και η Σεμπρεβίβα έχουν πολλά κοινά σημεία. Μένει τώρα στους ποιητές και τους λογοτέχνες να «παντρέψουν» τη θεά και το λουλούδι της, το οποίο, για να μην χαθεί από τους χώρους που φυτρώνει δεν χρειάζεται μόνο την εύνοια της θεάς, αλλά και την πρόνοια τη δική μας. Και μπορεί βάσιμα και σύμφωνα με τον Ησίοδο να διεκδικούμε την Αφροδίτη, αλλά για να μην νομίζουμε ότι έχουμε το μοναδικό προνόμιο και στη Σεμπρεβίβα οφείλουμε να πούμε ότι αυτό το λουλούδι που έγινε έμβλημα του τόπου μας φυτρώνει σε πολλούς βράχους της Μεσογείου, όπως στα Δωδεκάνησα, στη Σαρδηνία και ασφαλώς και σε πολλά ακόμη. Άλλο αν μόνο εμείς το έχουμε έμβλημα και το δέσαμε με τη θεά μας και ότι η ποικιλία των Κυθήρων δίνει το ωραιότερο λουλούδι από όλες τις άλλες. Αυτή του η ομορφιά μαζί με την ιδιότητά του να μένει για χρόνια αν αποξηρανθεί σωστά, το έκαναν περιζήτητο για να διακοσμεί σπάνιες κι ευτυχισμένες στιγμές, όπως μπομπονιέρες γάμων και βαπτίσεων, στέφανα, θρησκευτικές τελετές, εκδηλώσεις, αλλά και γωνιές στα σπίτια μας, διακοσμήσεις σε καταστήματα και γενικά να δίνει το χρώμα της αγάπης σε κάθε όμορφη στιγμή της ζωής.

Όσον αφορά τη σημερινή κατάσταση αυτού του σπάνιου φυτού των Κυθήρων, αλλά και τη σχετικά πρόσφατη ιστορία του ως ενός δημοφιλούς καλλωπιστικού των σπιτιών μας και κυρίως των ευτυχισμένων στιγμών των νέων μας και των επισκεπτών των Κυθήρων. Κυρίως δε το μέλλον του, το οποίο δεν φαίνεται να προοιωνίζεται το καλλίτερο και το γιατί θα το δούμε αμέσως παρακάτω, αφού αναφέρουμε ότι λάβαμε πολλές και χρήσιμες πληροφορίες από έναν Κυθήριο, το Στ. Βενέρη, η οικογένεια του οποίου ήταν από τις πρώτες που ασχολήθηκαν συστηματικά με την συλλογή και διάδοση αυτού του λουλουδιού. Η σεμπρεβίβα στα Κύθηρα φύεται στις απόκρημνες ΝΔ ακτές του νησιού, στο Κάστρο, γύρω από τη Χώρα και σε ελάχιστα σημεία στην Παλιόχωρα. Πρώτος Κυθήριος, που σκέφθηκε την καλλωπιστική αξιοποίηση, αλλά και την καλλιέργεια αργότερα, του φυτού αυτού ήταν μία γυναίκα, η Κυριακούλα Καλλιγέρου από τη Χώρα, η οποία, κάπου τη δεκαετία του 1960 ή στις αρχές του ’70, ξεκίνησε τη συλλογή του φυτού και την πώλησή του σε μικρά μπουκέτα. Κατά την επόμενη δεκαετία μπήκε στο χώρο της συλλογής η οικογένεια Βενέρη, που ξεκίνησε να δίνει μεγάλες ποσότητες του λουλουδιού στα ανθοπωλεία της οδού Προμπονά απ’ όπου το λουλούδι έγινε ευρύτερα γνωστό. Ακολούθησαν τα κρουαζιερόπλοια στο νησί με τους ξένους, οι οποίοι είχαν μαγευτεί από το όμορφο κίτρινο λουλούδι, το οποίο έφερε και μερικά κέρδη σε συλλέκτες και πωλητές. Εκείνη την εποχή, όταν οι ποσότητες που συλλέγονταν στα Κύθηρα μειώθηκαν, λόγω τη ζήτησης κυρίως, βρέθηκε η Χύτρα, το άγονο νησί στο νότιο τμήμα των Κυθήρων, με ολόκληρες πλαγιές να είναι κατακίτρινες από το σπάνιο λουλούδι την εποχή της ανθοφορίας, καθώς λίγα χρόνια πριν είχε εγκαταλειφθεί η βόσκηση των προβάτων από τους Κυθήριους, που τα ανέβαζαν στο νησί για να εκμεταλλευθούν την εξαιρετική του χλωρίδα. Στη Χύτρα οι ποσότητες που συλλέγονταν ήταν μεγάλες, καθώς τα φυτά ήταν άφθονα. Όταν συλλέγονταν έμεναν για 20 μέρες απλωμένα σε κατάλληλο χώρο για να υποστούν την αναγκαία αφυδάτωση, που τα κρατούσε μετά ζωντανά για χρόνια, αλλά μείωνε το βάρος τους κατά το 1/3 περίπου. Σημειωτέον ότι τα ζώα θεωρούν τη σεμπρεβίβα σπάνιο «μεζέ» τρώνε όμως μόνο το λουλούδι και όχι το φυτό, το οποίο έμενε ευτυχώς ζωντανό και έτσι δεν χάθηκε. Όμως ό,τι δεν κατάφεραν τα πρόβατα στη Χύτρα και τα κατσίκια στα Κύθηρα το κατάφερε η κλιματική αλλαγή. Τα φυτά στα Κύθηρα είναι πλέον ελάχιστα και η συλλογή στο νησί του λουλουδιού είναι περιστασιακή πλέον, ενώ και στη Χύτρα οι απολήψιμες ποσότητες έχουν μειωθεί δραματικά. Και αν για τη μείωση των ανθών στα Κύθηρα έχουν σίγουρα μεγάλη ευθύνη τα κατσίκια, τα φυτά μειώνονται εξ αιτίας της έλλειψης υγρασίας, καθώς το κλίμα αλλάζει γρήγορα και χάνονται σιγά-σιγά οι προβέντζες, αυτοί οι ζωοποιοί δυτικοί άνεμοι των Κυθήρων που έφερναν υγρασία, θανάσιμο εχθρό στα …αρθριτικά, αλλά μεγάλο ευεργέτη σε φυτά, όπως αυτό που τρέφεται κυρίως από την υγρασία στα φύλλα του, ακριβώς όπως γίνονταν και τα σπάνιας νοστιμιάς κηπευτικά χωρίς πότισμα στις λεγόμενες μπαμπακίες. Παράλληλα, έχει μειωθεί και η ζήτηση στην Αθήνα, καθώς το λουλούδι αντικαθίσταται σιγά σιγά από εισαγόμενα καλλιεργούμενα και φθηνότερα είδη. Η ίδια η σεμπρεβίβα, δεν είναι εύκολη στην καλλιέργεια, καθώς προτιμά άγονα, καλώς στραγγιζόμενα εδάφη και απότομα βράχια, ενώ και η μείωση των βροχοπτώσεων που έδινε μέρος της υγρασίας που χρειαζόταν δρα ως ανασταλτικός παράγων στην εξάπλωσή της, αλλά πλέον και στη διάσωση του φυτού. Λίγες προσπάθειες για καλλιέργεια με σκοπό την εμπορία δεν έδωσαν αξιόλογα αποτελέσματα. Ίσως και λόγω έλλειψης συμβουλών από ειδικούς, αρκετά σπάνιο είδος για την Ελληνική ύπαιθρο!

Για να φύγουμε όμως από τη Σεμπρεβίβα και από την Αφροδίτη (και από τις δύο ομολογούμε με αρκετή στεναχώρια…) θα πρέπει να δούμε και λιγότερο ποιητικά και μυθολογικά θέματα και να πάμε σε περισσότερο ιστορικά. Θα ήταν ευκολότερο, όπως κάνουν οι περισσότεροι για τον τόπο τους σε ανάλογες περιπτώσεις και σωστά ασφαλώς, αν κάναμε μία ιστορική αναδρομή της πορείας του νησιού μας από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα. Όμως αυτό, εκτός από το χρόνο που απαιτούσε και την κούραση που αναπόφευκτα θα ακολουθούσε, ίσως να ήταν μονότονο ή να προσέθετε πολύ λίγα στις γνώσεις σας για έναν τόπο, όπως τα Κύθηρα. Εξάλλου μας έχει αφήσει τόσο όμορφη ανάμνηση η Αφροδίτη με την οποία ασχοληθήκαμε προηγουμένως, έτσι που θα αρκούσε να μείνουμε με τη γεύση της…. Εδώ, λοιπόν, θα κάνουμε ένα ιστορικό άλμα και από την αρχαιότητα θα βρεθούμε στο Βυζάντιο και μάλιστα όχι στους πρώτους αιώνες που καλύπτονται από ένα νέφος που δημιουργεί αρκετό σκοτάδι στις ιστορικές μας γνώσεις για τη ζωή στο νησί την εποχή αυτή, αλλά θα περάσουμε σε μεταγενέστερους χρόνους.

Όμως πριν από αυτούς οφείλουμε ένα μικρό ταξίδι και στα σκοτεινά χρόνια των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων. Εδώ να επισημάνουμε ότι πολύ κοντά στο σημείο που γεννήθηκε μέσα στους αφρούς της θάλασσας η Αφροδίτη, εκεί κοντά στην αρχαία Σκάνδεια, την Ομηρική πρωτεύουσα, στην οποία ζούσε κι ο Ομηρικός βασιλιάς του νησιού μας ο Αμφιδάμας, υπάρχει ένα μικρό εκκλησάκι, που σήμερα γιορτάζει την ημέρα του Αγίου Παντελεήμονος, στο οποίο η αρχαιολογική έρευνα έχει βρει κάποια σημάδια ότι ήταν εκεί, ίσως σε άλλο άγιο αφιερωμένο, από το τέλος του 4^ου ή τις αρχές του 5^ου αι. Αυτό αποδεικνύει μία πρώιμη κατοίκηση κατά τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Λίγο πάνω από το μέρος αυτό, σε ένα βουνό η κορυφή του οποίου δεσπόζει οπτικά στο στενό των Κυθήρων και στη θάλασσα μέχρι την Κρήτη, εκεί που βρέθηκε το 1992 το μόνο στον κόσμο ασύλητο ιερό κορυφής των Μινωιτών που θαλασσοπορούσαν μέχρι τη Βρετανία, εκεί έχουμε και άλλα δείγματα κατοίκησης των σκοτεινών αιώνων, όσων κατοίκων του νησιού αναζήτησαν καταφύγιο σε ορεινούς όγκους κατά την εποχή των Σλαβικών επιδρομών στον Ελλαδικό χώρο. Εκεί ακριβώς από κάτω έχουμε το λιμάνι που σήμερα ονομάζουμε Αβλέμονα, παλιότερα ονομαζόταν του Αγίου Νικολάου ασφαλώς από το ναό εκεί κοντά ή πάνω στο βουνό που είπαμε προηγουμένως και το οποίο γνωρίζουμε από γραπτές πηγές ότι ονομαζόταν Αβλέμονας ήδη πριν από το 13^ο αι. Στις αρχές του αιώνα αυτού είχαμε στο Βυζαντινό κόσμο την κατάληψη της Αυτοκρατορίας από τους Φράγκικους συρφετούς των δήθεν προμάχων του Χριστιανισμού, αλλά στην ουσία όσων ήρθαν όχι για Σταυροφορίες και απελευθέρωση των Αγίων τόπων, αλλά για πλιάτσικο και λεηλασία. Απόδειξη ότι όσα κατάκλεψαν από τη Βασιλεύουσα κοσμούν σήμερα τις πόλεις τους!

Τι ήταν τα Κύθηρα τότε; Ένα νησί κατοικημένο από Βυζαντινούς της Κωνσταντινούπολης, της Κρήτης και από Πελοποννήσιους που κατηφόριζαν για να γλυτώσουν από διάφορους κατακτητές. Εκείνη την εποχή έφθασαν στο νησί οι Βενιέροι και προσπάθησαν να το μετατρέψουν σε ένα οικογενειακό φέουδο μεταφυτεύοντας φεουδαλικούς θεσμούς της Δύσης αρκετά «μπασταρδεμένους». Μέχρι το τέλος του 13^ου αι διαπίστωσαν ότι με τον ελάχιστο πληθυσμό και τις μικρές οικονομικές δυνατότητες δεν μπορούν να συγκροτήσουν βιώσιμη οικονομία και στις αρχές του επόμενου αιώνα ξεκίνησαν τις δημογραφικές ενέσεις φέρνοντας κατοίκους από άλλα μέρη των κτήσεών τους με προνόμια που δεν είχαν οι κάτοικοι, τους οποίους βρήκαν στο νησί, κυρίως δε με το καθεστώς του ελεύθερου αγρότη, το οποίο έδιναν στις νέες οικογένειες που έφθαναν για εγκατάσταση. Από την εποχή αυτή έχουμε και τις πρώτες γραπτές μαρτυρίες για την κατάσταση που επικρατούσε στις οικογένειες στα Κύθηρα. Μία πολύχρονη μελέτη πάνω στα οικογενειακά ονόματα στα Κύθηρα έδειξε πέραν πάσης αμφιβολίας ότι ο βασικός κορμός των οικογενειών στο νησί παρέμεινε σχεδόν αναλλοίωτος μέχρι σήμερα. Αυτό είναι εξόχως σημαντικό, πρώτον γιατί είναι ελάχιστες οι αντίστοιχες περιπτώσεις στον Ελληνικό χώρο και δεύτερον γιατί η μακρά Ενετική κυριαρχία, που παρετάθη σχεδόν αδιαλείπτως μέχρι το τέλος του 18^ου αι. λειτούργησε αποτρεπτικά στο να συντελεσθούν μεγάλες αλλοιώσεις στον τοπικό πληθυσμό. Σε αυτό βοήθησαν, τόσο το καθεστώς που επέβαλαν οι Ενετοί στις κτήσεις τους, η απομάκρυνση από τις οποίες δεν ήταν μία εύκολη διαδικασία, όσο και η απομόνωση του νησιού, καθώς οι πλέον κοντινές Ενετικές κτήσεις σε αυτό ήταν η Κρήτη, μέχρι την κατάληψή της από τους Τούρκους το 1669, αλλά και τα Επτάνησα στα Δυτικά. Η κοντινή Πελοπόννησος, πλην λίγων χρονικών περιόδων ήταν υπό Οθωμανικό ζυγό, ο οποίος διαδέχθηκε στα μέσα του 15^ου αι. την, επίσης φεουδαλική, Φραγκοκρατία, άρα είχαν καθεστώς ελάχιστα ελκυστικό, ακόμη και για παρακινδυνευμένες αποδημίες.

Ο πληθυσμός του νησιού φαίνεται να παρουσιάζει σταθερή αύξηση το 16^ο αι., την οποία διακόπτει εντελώς ξαφνικά η επιδρομή του Βαρβαρόσα και η καταστροφή της πρωτεύουσας, του Αγ. Δημητρίου και ο εξανδραποδισμός των κατοίκων της. Οι προσπάθειες των Ενετών, οι οποίοι ήδη από το 14^ο αι. έχουν αποκτήσει τα 11/24 των Κυθήρων με τα υπόλοιπα να κατέχουν οι απόγονοι της οικογενείας των Βενιέρων, μέλη της οποίας είχαν μετάσχει μαζί με Κρητικούς και Ενετικής καταγωγής ευγενείς της Κρήτης στη μεγάλη επανάσταση του 1363 που ξέσπασε στην Κρήτη εναντίον της Βενετίας. Μετά την καταστροφή του Βαρβαρόσα η πρωτεύουσα των Κυθήρων μεταφέρεται στη Χώρα, η οποία διαθέτει και ένα φρούριο χτισμένο ήδη από τα Βυζαντινά χρόνια, πιθανότατα το 1238. Όμως η πληθυσμιακή ανάκαμψη είναι βραδύτατη και μέχρι το τέλος του 16^ου αι. σπάνια ο πληθυσμός ξεπερνά τα 3.000 άτομα. Τον αιώνα αυτό παγιώνεται η ανθρωπογεωγραφία του νησιού και έχουμε σημαντικές αναφορές από τα έγγραφα του Ιστορικού Αρχείου των Κυθήρων στις οικογένειες της εποχής πολλές από τις οποίες συναντάμε και σήμερα. Τον επόμενο, 17^ο αι., οι απογραφές και οι σχετικές πληροφορίες μιλούν για μεγάλη πληθυσμιακή ανάκαμψη, καθώς ο πληθυσμός φθάνει στις 7.500 αλλά στο 2^ο μισό του αιώνα αυτού έχουμε σημαντικά προβλήματα διατροφής του πληθυσμού λόγω σιτοδείας, η οποία επιτείνεται από το σύστημα που εφαρμόζουν οι Ενετοί για την ιδιοκτησία και την καλλιέργεια της γης. Δυστυχώς αυτό τον αιώνα έχουμε και την πτώση της Κρήτης στους Τούρκους και την άφιξη μεγάλου αριθμού προσφύγων στα Κύθηρα, πολλοί από τους οποίους εγκαθίστανται μόνιμα στο νησί δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για αλλαγές, όχι μόνο στην πληθυσμιακή σύνθεση των Κυθήρων, αλλά και σε πολλούς τομείς της κοινωνίας. Ήδη, είχαμε από αιώνες πριν θρησκευτική ομοιογένεια, ενώ το νησί έχει αποκτήσει δική του Επισκοπή από το 16^ο αι., που προάγεται σε Αρχιεπισκοπή λίγο αργότερα και διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στις μετέπειτα εξελίξεις.

Ο 18^ος αιώνας με τις σημαντικές μεταβολές στην Ευρώπη, με σημαντικότερη ασφαλώς τη Γαλλική Επανάσταση κλείνει με την κατάρρευση της Ενετικής Δημοκρατίας και τη συνεχή αλλαγή κυριάρχων στα Επτάνησα, που διαμορφώνουν και στα Κύθηρα ραγδαίες κοινωνικές μεταβολές. Πλέον σημαντική είναι η επανάσταση των χωρικών το 1800, που σφάζουν τους κυριότερους εκπροσώπους των αρχοντικών οικογενειών και αργότερα δημιουργούν μία οιονεί επαναστατική εξουσία στο νησί , η οποία δεν διαρκεί για πολύ, καθώς στη συνέχεια παγιώνονται και πάλι οι ευγενείς στις θέσεις και ανακτούν τις περιουσίες τους. Τίποτα όμως δεν είναι όπως πριν, όταν στις αρχές του 19^ου αι. καταλαμβάνουν τα Επτάνησα οι Άγγλοι, οι οποίοι τα κρατούν μέχρι την ένωση με την Ελλάδα το 1864 και δημιουργούν τις προϋποθέσεις για μεγάλη πληθυσμιακή ανάκαμψη, αφού ο πληθυσμός φθάνει κοντά στις 15.000, γίνονται σημαντικά έργα και, κυρίως, γίνονται οργανωμένες προσπάθειες της τοπικής και της ανώτερης αρχής στα Επτάνησα για διοικητική οργάνωση και καθιέρωση συστήματος εκπαίδευσης και οργάνωσης της παραγωγής.

Από τότε κι έπειτα τα Κύθηρα, το νησί της Αφροδίτης και της Σεμπρεβίβας και το νησί της Μυρτιδιώτισσας είναι στενά δεμένο με το άρμα του Ελληνικού κράτους, περνώντας μέσα από τις χαρές, τις δυσκολίες, τις απογοητεύσεις, τους θρήνους και τις αγωνίες, που είναι αναγκασμένος –καταδικασμένος ίσως- να ζει αιώνια ο Ελληνισμός. Μάλιστα, για να κλείσουμε την ιδιαιτερότητα αυτού του όμορφου και κακοτράχαλου τόπου, στους βράχους του οποίου φύεται η Σεμπερβίβα, στις θάλασσές του γεννιούνται όμορφες θεές, στις ρεματιές του ανθίζουν και καρπίζουν οι μπανανιές, δίπλα στους καταρράκτες του και ακούγεται το διπλό κελάδισμα του νερού και του αηδονιού, στον τόπο αυτόν που γέννησε έναν Αττίκ, με το διπλό του σφύριγμα, που δένει με τα προηγούμενα, θα κάνουμε μία αναφορά και στον ατίθασο λαό του. Είπαμε ότι μέσα στο σκοτάδι ενός σκληρού και ιδιότυπου φεουδαλισμού ξεσηκώθηκε το 1800 για να αποτινάξει τους δεσμούς της φεουδαρχίας, κάτι ανάλογο, αν και μικρότερης διάρκειας με το Ρεμπελιό των Ποπολάρων σε ένα άλλο νησί των Επτανήσων. Εκεί, λοιπόν, στα 1917, σε μία εποχή διχασμού και δυσκολιών εξ αιτίας της βαθειάς διαφοράς αντιλήψεων Βασιλιά-Βενιζέλου, που δεν ήταν τίποτα άλλο από μία διαφορά για μία μικρή και ταπεινή χώρα στα Βαλκάνια με μία ακμάζουσα δύναμη μίας χώρας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών, τα Κύθηρα έκαναν πάλι μία υπέρβαση. Με μία απίθανου ιστορικού θράσους ενέργεια ανακήρυξαν το νησί σε Αυτόνομη Πολιτεία και κήρυξαν τον πόλεμο στη Γερμανία! Μερικοί μάλιστα λένε, ότι, σε λίγους μήνες, όταν το όνειρό τους πραγματοποιήθηκε με την ενοποίηση της διχασμένης χώρας, ξέχασαν από τη χαρά τους να διακόψουν τις «πολεμικές» τους επιχειρήσεις και κρατούν ακόμη τις σημαίες ψηλά. Όσο κι αν όλα αυτά έχουν μία απλή σημειολογική αξία και μόνο και ανάγονται σε μάλλον γραφικά ιστορικά περιστατικά, δεν σταματούμε να τα αναφέρουμε για να δείξουμε αυτή την ιδιαιτερότητα. Αυτήν που σηματοδοτεί η γέννηση της Θεάς της Ομορφιάς, στον τόπο με τα λουλούδια που ζουν αιώνια. Σε έναν τόπο, στον οποίο η απουσία Οθωμανικού ζυγού, η μακραίωνη συμπόρευση με τα Επτάνησα κι η καθοριστική Αγγλοκρατία, συνετέλεσαν στη διαμόρφωση μιας πολιτιστικής ιδιαιτερότητας, στην οποία συναρθρώνονται οι επιδράσεις της Δύσης και της Ανατολής, που ανιχνεύονται στην αρχιτεκτονική, τη γλώσσα και τις παραδόσεις του τόπου. Με μόνιμο σημείο αναφοράς το Αιγαίο στην είσοδο του οποίου κατέχουν καίρια θέση, την οποία ορίζει ίσως η αρχική επιλογή των θεών για τη γέννηση της Αφροδίτης, η οποία φαίνεται μαζί με τη Σεμπρεβίβα κατέστησαν τα Κύθηρα έναν τόπο, τον οποίο δεν επιλέγεις, αλλά σε επιλέγει, όπως προσφυώς κατέγραψε πρόσφατα Στερεοελλαδίτης φίλος και επί πολλές δεκαετίες επισκέπτης του νησιού και λάτρης όλων όσων προαναφέρθηκαν.

Κλείνοντας να θυμηθούμε και τη ρήση των Ενετών γι’ αυτό το νησί-γεωγραφικό αποπαίδι των Επτανήσων, πάντα όμως ο οφθαλμός τους στο Αιγαίο. Είπαν: