O Καζανόβα και τα Κύθηρα

Γεννημένος στη Βενετία, από γονείς ηθοποιούς, ο Giacomo Girolamo Casanova (1725-1798), προοριζόταν για κληρικός. Οι ερωτικές ατασθαλίες του υπήρξαν αιτία του διωγμού του από την ιερατική σχολή και της κατάταξής του στον στρατό, από όπου επίσης τον έδιωξαν για τους ίδιους λόγους.

Κοφτερό μυαλό, ο Καζανόβα απέκτησε πτυχίο στη νομική σε ηλικία μόλις 16 ετών, κατά τα γραφόμενά του, και αργότερα υπήρξε διπλωμάτης, ιερωμένος και συγγραφέας. Το 1745, οικονομικά κατεστραμμένος εξαιτίας του πάθους του για τη χαρτοπαιξία, εργάστηκε ως βιολονίστας σε βενετσιάνικο θέατρο και, ενώ κέρδισε την εμπιστοσύνη ενός γερουσιαστή, διώχθηκε πάλι για τα σεξουαλικά σκάνδαλά του. Έτσι αναγκάστηκε να περιπλανηθεί στην Ευρώπη.

Advertisement

Αξιοποίησε τη μόρφωσή του ενώ ανάμεσα στις προσωπικότητες με τις οποίες είχε επαφές ήταν ο Βολταίρος, ο Ρουσώ, η Πομπαντούρ, ο Μεγάλος Φρειδερίκος της Πρωσίας και η αυτοκράτειρα της Ρωσίας Αικατερίνη B΄.

H επιστροφή του Καζανόβα στη Βενετία τον έφερε αντιμέτωπο με την κατηγορία του μάγου, αν και κατά βάση ήταν απατεώνας, γεγονός που τον οδήγησε στη Piombi, τις διαβόητες φυλακές του Palazzo Ducale. H απόδρασή του ενίσχυσε ακόμη περισσότερο τη φήμη του ως τυχοδιώκτη ενώ αργότερα, στο Παρίσι, ο Καζανόβας θεωρήθηκε διάνοια των οικονομικών γιατί εμπνεύστηκε ένα νέο είδος δημόσιου λαχείου!

Ο τίτλος του ιππότη de Seingalt τού δόθηκε στην Ολλανδία1 και όταν επέστρεψε στη Βενετία χρησιμοποιήθηκε ως μυστικός πράκτορας από τις αρχές. Αργότερα έγινε βιβλιοθηκάριος του κόμη Βαλντστάιν στο Ντουξ της Βοημίας. Το σημαντικότερο συγγραφικό έργο του Τζιάκομο Καζανόβα είναι τα «Απομνημονεύματα» ή Histoire de ma vie (Ιστορία της ζωής μου, 1794) που δημοσιεύθηκαν με μεγάλη επιτυχία μετά τον θάνατό του. Είναι ένα επικό έργο δώδεκα τόμων που διασώζει την φήμη του μέχρι της μέρες μας ως υπαρκτού Δον Ζουάν. Θεωρείται ένα από τα πιο ενδιαφέροντα βιβλία από πλευράς πληροφοριών αλλά και βλέμματος πάνω στην Ευρώπη του 18ου αιώνα. Ανεξάρτητα από το πόση αλήθεια περιέχει (είναι ένα γοητευτικό όσο και σκανδαλιστικό ανάγνωσμα που διηγείται περιπέτειες πολλές από τις οποίες οι άρρενες αναγνώστες θα ήθελαν να είχαν ζήσει. Το έργο ξεκινά με την δήλωση πως «…σε όλη μου την ζωή υπήρξα το θύμα των αισθήσεών μου…».

Στο τεράστιο αυτό έργο εντοπίσαμε τρεις συνολικά αναφορές σχετικά με τα Κύθηρα, τα οποία αναφέρει ως Cerigo ή Cythera(2).

Η πρώτη αναφορά είναι εκείνη της επίσκεψής του σ’ αυτό. Ο Καζανόβα πέρασε από το νησί, ίσως στα 1743-4, αλλά για ελάχιστο χρονικό διάστημα. Κατά την διάρκεια ταξιδιού από τους Κορφούς (Κέρκυρα) προς την Κωνσταντινούπολή, συμμετέχοντας ως υπασπιστής στην συνοδεία του Βαΐλου(3) ιππότη Βενιέρ (Venier), το πλοίο προσεγγίζει τη νήσο για ανεφοδιασμό σε νερό. Γνωρίζοντας πως πρόκειται για τα αρχαία Κύθηρα αποβιβάζεται για εξερεύνηση μαζί με τον λοχαγό των πεζοναυτών του πλοίου. Όμως εδώ συναντά κάποιον που οι τύχες τους θα διασταυρωθούν αρκετές φορές. Το επεισόδιο είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικό των ηθών της εποχής(4).

Μόλις αποβιβάστηκαν τους πλησίασαν δύο άντρες, φτωχικά ντυμένοι και αντιπαθητικοί στην εμφάνιση, που ζήτησαν την συνδρομή τους. Ρωτώντας ο Καζανόβα ποιοι ήταν ο ένας απάντησε: «…Έχουμε καταδικαστεί να ζήσουμε και ίσως και να πεθάνουμε στο νησί από την αυταρχικότητα του Συμβουλίου των Δέκα(5). Υπάρχουν άλλοι τουλάχιστον σαράντα άτυχοι εξόριστοι, όλοι Βενετσιάνοι. Το έγκλημα για το οποίο καταδικαστήκαμε, και το οποίο δεν θεωρείται έγκλημα πουθενά αλλού, ήταν πως συνηθίζαμε να συζούμε με τις ερωμένες μας χωρίς να αισθανόμαστε ζήλεια για τους φίλους μας οι οποίοι εάν θεωρούσαν πως αυτές είναι όμορφες μπορούσαν να επωφεληθούν από τα θέλγητρά τους με την συγκατάθεσή μας. Καθώς δεν ήμαστε πλούσιοι δεν είχαμε καμία τύψη να ωφελούμαστε από την γενναιοδωρία των φίλων μας σε τέτοιες περιπτώσεις, αλλά ειπώθηκε πως είχαμε εμπλακεί σε παράνομες πράξεις6 κι έτσι μας εξόρισαν εδώ όπου λαμβάνουμε κάθε μέρα δέκα sous7 σε moneta lunga8. Μας αποκαλούν mangia-maroni9 και είμαστε σε κατάσταση λίγο χειρότερη από σκλάβους σε γαλέρα, πεθαίνουμε από ανία και πλήξη και συχνά πεινάμε χωρίς να μπορούμε να ικανοποιήσουμε την πείνα μας. Το όνομά μου είναι Ντον Αντόνιο Ποτσίνι (Don Antonio Pocchini), είμαι από ευγενή οικογένεια της Πάντουα και η μητέρα μου ανήκει στην έγκριτη οικογένεια των Κάμπο Σεαν Πιέρο…».

Ο Καζανόβα και οι υπόλοιποι τους έδωσαν κάποια χρήματα και συνέχισαν τον περίπατό τους επιστρέφοντας στο πλοίο αργότερα, αφού είχαν επισκεφθεί το Κάστρο. Κρίνοντας από την εποχή (μέσα του 1700) η επίσκεψη πρέπει να αναφέρεται στο Καψάλι και το κάστρο της Χώρας, αν και δεν αναφέρει άλλο τι σχετικό με περιοχή ή τον ντόπιο πληθυσμό. Ο Καζανόβα και ο Ποτσίνι θα ξανασυναντηθούν 16-17 χρόνια αργότερα οπότε και θα αποκαλυφθεί το πραγματικό ποιόν του δεύτερου. Οι τύχες τους είναι αλληλοεξαρτώμενες συχνά και όχι μόνον αυτών των δύο αλλά και των γυναικείων συντρόφων του Ποτσίνι10.

Η επόμενη αναφορά είναι δεν είναι άμεση αλλά έχει σχέση με την προηγούμενη. Ο Καζανόβα είναι φυλακισμένος στην Βενετία στο Πιόμπι (Piombi), τις φυλακές του δουκικού ανακτόρου –από τις οποίες αργότερα δραπετεύει με εντυπωσιακό τρόπο-, κι ένας συγκρατούμενός του ονόματι Ματζιορίν (Maggiorin) καταδικάζεται αρχικά σε πέντε χρόνια φυλάκισης που μετατρέπονται σε δέκα χρόνια εξορίας στα Κύθηρα.

Η τελική αναφορά που θα παραθέσουμε, και η οποία πιστεύουμε πως είναι ιδιαίτερα σημαντική, έχει να κάνει με Κυθηραϊκό προϊόν: κρασί με ονομασία προέλευσης! Συγκεκριμένα αναφέρεται σ’ αυτό είτε ως Cerigo Muscat ή Muscatel (Μοσχάτο Κυθήρων) είτε απλά ως Cerigo. Ευρισκόμενος στη Νάπολη σε ταβέρνα που έχει κάποιος Ζακυνθινός (Zandiote), ονόματι Παναγιώτης Ροδόστημος (Panagiotti Rodostemo)12 και ο οποίος ως «υποτελής» επτανήσιος του Βενετσιάνου Καζανόβα τον εξυπηρετεί ιδιαίτερα, ο Καζανόβα επιλέγει χωρίς δισταγμό το Cerigo Muscat το οποίο ο Ζακυνθινός χαρακτηρίζει excellent και exquisite δηλαδή εξαίσιο και πανέμορφο.

Ο Καζανόβα αποφασίζει να εξαπατήσει τον άτυχο Ζακυνθινό, όντας ουσιαστικά απένταρος, και θέτει σε εφαρμογή ένα κόλπο χημικής αύξησης του υδράργυρου13, που σωστά υποθέτει πως αγνοεί ο απονήρευτος Ζακυνθινός. Αργότερα στην αφήγηση χαιρετιούνται καθώς ο Καζανόβα αναφέρει πως θα αναχωρήσει για το Σαλέρνο, δίνοντας την υπόσχεση πως όταν ξανασυναντηθούν θα αγοράσει ένα βαρέλι από το Cerigo του. Βέβαια απ’ ότι φαίνεται είναι απλά μια υπόσχεση που δεν πρόκειται να τηρήσει κι απλά την δίνει για να αποσπάσει χρήματα από τον ταβερνιάρη. Αφού τον εντυπωσιάζει με το ελιξίριο που παρασκεύασε καταφέρνει να αυξήσει το πενιχρό περιεχόμενο του πορτοφολιού του. Ο Ζακυνθινός δοκίμασε την συνταγή του ελιξίριου και φυσικά απέτυχε. Επιστρέφοντας απαιτεί τα χρήματα που πλήρωσε για το μυστικό. Όμως ο επιτήδειος Καζανόβα όχι μόνον δεν τα επιστρέφει αλλά καταφέρνει να τον πείσει πως το λάθος είναι δικό του! Ο Ζακυνθινός πείθεται εκ νέου και αγοράζει κι άλλο υλικό για το ελιξίριο. Σ’ αυτό το σημείο χωρίζουν φιλικά με την υπόσχεση πως όταν επιστρέψει ο Καζανόβα στην Νάπολη θα του προσφέρει κι ένα βαρέλι Μοσχάτο (εννοεί μάλλον το Τσιριγώτικο). Το Τσιριγώτικο Μοσχάτο ήταν λοιπόν κρασί περιωπής και γινόταν εμπόριό του στην Ευρώπη!

Τα Κύθηρα της εποχής αυτής, δηλαδή της τελευταίας φάσης της Ενετοκρατίας (τέλη του 1700), παρουσιάζονται ως τόπος εξορίας, αλλά συγχρόνως και ως τόπος παραγωγής εκλεκτού κρασιού. Το νησί μπορεί να έπαψε να αποτελεί τόπο εξορίας αλλά αξίζει να σταθούμε στο γεγονός πως το Τσιριγώτικο Μοσχάτο έπαψε να παράγεται. Εικάζουμε πως είναι το αποτέλεσμα της μεγάλης ασθένειας που έπληξε τα Κυθηραϊκά αμπέλια γύρω στα 1850. Βέβαια τα αμπέλια ξαναφυτεύτηκαν αλλά με άλλες ποικιλίες. Είναι κρίμα όμως ένα κρασί με ονομασία προέλευσης να μην δοκιμάσει κανείς να το επαναφέρει. Και σίγουρα η περίπτωση είναι αρκετά ευκολότερη από εκείνη του Scopolo(14) (Σκοπελίτικο;) ή του generoydes(15) (γενεροΐδη;) της Ξάνθης (Xante) αφού το Μοσχάτο είναι γνωστός τύπος κρασιού(16). Τα δύο άγνωστα κρασιά τα αναφέρει ο Casanova(17) αλλά δεν υφίστανται πλέον και δεν είναι και γνωστές άλλες λεπτομέρειές τους, πέρα από την ονομασία τους. Η δημιουργία ενός Τσιριγώτικου Μοσχάτου θα ήταν μια ενδιαφέρουσα πρόταση για πειραματισμούς από ντόπιους παραγωγούς.

Σ’ αυτό το σημείο μπορούμε να δώσουμε κάποια στοιχεία για το κρασί και τα Κύθηρα και τεκμηριώνουν την σημαντική θέση που είχε η καλλιέργεια της αμπέλου και η παραγωγή οίνου στο νησί18. Σύμφωνα μ’ αυτό τα Κύθηρα είχαν 1365 ακρ (acres) ή 5.460 στρέμματα με αμπελώνες και παρήγαγαν 20.010 βαρέλια κρασί. Το βαρέλι ισοδυναμεί, σύμφωνα με τα στοιχεία της εποχής, σε 16 γαλόνια οπότε έχουμε 320.160 γαλόνια ή 1.455.477 λίτρα κρασί. Αυτά τα νούμερα μοιάζουν υπερβολικά αλλά τα στοιχεία της Αγγλικής Διοίκησης χρησιμοποιούνταν για φορολογικούς λόγους οπότε δεν ψεύδονται. Όλα αυτά δείχνουν πόσο σημαντική ήταν η καλλιέργεια του κρασιού στα Κύθηρα.

Παραθέτουμε τα αναλυτικά στοιχεία ανά νησί: η Κέρκυρα παρήγαγε 55.042 βαρέλια από 347.180 στρέμματα, η Κεφαλονιά 44.100 βαρέλια από 47.336 στρέμματα, η Ζάκυνθος 48.770 βαρέλια από 54.400 στρέμματα, η Λευκάδα 35.443 βαρέλια από 16.864 ενώ η Ιθάκη μόνον 6.196 βαρέλια από 2.944 στρέμματα και οι Παξοί 586 βαρέλια από 1.624 στρέμματα. Το ποσοστό των Κυθήρων με 3,66 βαρέλια ή 264 λίτρα ανά στρέμμα είναι εντυπωσιακό. Βέβαια αυτά τα στοιχεία είναι μεταγενέστερα κατά έναν αιώνα από την εποχή του Casanova αλλά η διαφορά δεν θα πρέπει να είναι πολύ μεγάλη. Ακόμα κι αν υπολογίσουμε την παραγωγή του 1740-50 να είναι περίπου το 1/3 της παραγωγής του 1836 (λόγω σαφώς μικρότερου πληθυσμού, αφού εάν εξετάσουμε τα πληθυσμιακά στοιχεία ο πληθυσμός στα 1836 είναι περίπου 9.000 ενώ στα 1760 είναι λιγότεροι των 6.000) μιλάμε για παραγωγή τουλάχιστον 500 τόνων, που φυσικά υπερκάλυπτε τις ντόπιες ανάγκες και εξαγόταν. Αρκεί να αντιπαραβάλουμε την παραγωγή ελαιολάδου στα 1839 που δεν ήταν μεγαλύτερη από 195 βαρέλια δηλαδή συνολικά 14.184 λίτρα μόνον(19)!

Το Τσιριγώτικο κρασί λοιπόν φαίνεται πως αποτελούσε την «βαριά» βιομηχανία του νησιού όντας το κύριο εξαγώγιμο προϊόν του. Οπότε και η καταστροφή των αμπελιών στα 1850 ήταν μια άνευ προηγουμένου φυσική καταστροφή και οι επιπτώσεις του σημαντικότατες για τον ντόπιο πληθυσμό

1. Αν και αυτός ο τίτλος δεν τεκμηριώνεται από πουθενά, πέρα από τα λεγόμενά του.
2. O Casanova γνωρίζει και το αρχαίο όνομα του νησιού αφού έχει κλασική μόρφωση.
3. Ο Βαΐλος ήταν ο τίτλος του επίσημου εκπροσώπου (πρεσβευτή) της Βενετίας στην Κων/πολη.
4. Η μετάφραση είναι δική μας από την έκδοση: History of My Life, New York: Harcourt, Brace & World, 12 vol. in 6 (4,568 pages), 1966–1971. Willard R. Trask complete translation of the Brockhaus-Plon reference.
5. Το Συμβούλιο των Δέκα ήταν το όργανο ασφάλειας της διοίκησης της Βενετίας. Τις περισσότερες φορές ακόμη και ο Δόγης υποχρεωνόταν να υπακούσει στις εντολές τους αφού ασκούσαν, από τα 1300 περίπου, μιαν έντονη τρομοκρατία και έλεγχο σε όλο το φάσμα της Βενετσιάνικης κοινωνίας.
6. Δηλαδή συζητάμε για κεκαλυμμένη και κοινωνικά αποδεκτή πορνεία!
7. Υποδιαίρεση της νομισματικής λίβρας ή λίρας. Είναι το 1/20 της. Αρχικά ήταν ασημένιο ενώ αργότερα άρχισαν να χρησιμοποιούνται κράματα αλλά από τον 18ο αι. έγινε χάλκινο οπότε και χάνει την αξία του.
8. Μακρό χρήμα ή νόμισμα της Αγοράς σε αντίθεση με το moneta [di] conto ή λογιστικό χρήμα.
9. Το έργο του ο Καζανόβα το έγραψε στα γαλλικά άλλα η έκφραση είναι στα ιταλικά και την μεταφράζει ως manguers de marrons δηλαδή αυτοί που τρώνε κάστανα. Είναι δυσερμήνευτη καθώς πρόκειται για ιδιωματισμό της ιταλικής argot. Διεξοδική έρευνα στο διαδίκτυο, αλλά και φίλοι που γνωρίζουν την ιταλική, μας έδωσαν την ερμηνεία: προαγωγός (o sfruttatori di prostitute δηλ. εκμεταλλευτές πορνών). Είναι ενδιαφέρον πως χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα
10. Στην Στουτγάρδη οι «ανηψιές» (ερωμένες) του Ποτσίνι τον ληστεύουν, στο Λονδίνο ο Ποτσίνι ζητάει ικανοποίηση για την διαφθορά τους ενώ στην Βιέννη ένας Σκλαβούνος (Σλάβος) μπράβος του Ποτσίνι τον απαλλάσσει από το πορτοφόλι του αφού τον παρέσυρε με κόλπο. Αργότερα στα 1783 η Κατίνα (Cattina), η γυναίκα που εμφανίζεται ως σύζυγος του Ποτσίνι, τον πλησιάζει με σκοπό να του αποσπάσει χρήματα αφού η υγεία του Ποτσίνι ήταν άθλια αλλά ο Καζανόβα την αποπέμπει σκαιά ευχόμενος έναν ευχάριστο θάνατο στον αντίπαλό του.
11. Οι αγγλικές μεταφράσεις χρησιμοποιούν και τους δύο όρους. Στην πρωτότυπη γαλλική ο όρος είναι muscat de Cerigo ή απλώς Cerigo.
12. Το πλήρες όνομα του Ζακυνθινού αναφέρεται μόνον σε ορισμένες εκδόσεις των Απομνημονευμάτων. Εμείς το συναντήσαμε στην έκδοση History of My Life. Στις περισσότερες αναφέρεται απλά ως Panagiotti.
13. Η χρήση του φτηνού βισμούθιου (Bi), μαζί με άλλα υλικά, επέτρεπε στον Καζανόβα να αυξάνει, πλασματικά, τον όγκο του υδράργυρου και να εκμεταλλεύεται την γνώση αυτή αφού ο υδράργυρος εθεωρείτο ως σπουδαίο φαρμακευτικό υλικό άρα και πολύτιμος. Εξ’ αιτίας αυτών των «μαγικών» αλχημειών θα κατηγορηθεί στην Βενετία ως μάγος!
14. Αναφέρει «…ήπια κρασί scopolo ή το καλύτερο Μοσχάτο του Αρχιπελάγους (I drank scopolo wine or the best muscatel of the Archipelago).
15. Σε ορισμένες μεταφράσεις όμως το αναφέρουν ως κρασί Ζακύνθου κι όχι Ξάνθης.
16. Υπάρχει το λευκό Μοσχάτο Σάμου και το λευκό Μοσχάτο (Αλεξάνδρειας) Λήμνου, το κόκκινο Μοσχάτο Αμβούργου, το Μοσχόμαυρο κ.ά.
17. Πολλοί οίνοι αναφέρονται στην αυτοβιογραφία του: κάποιοι γνωστούς, άλλοι λιγότερο γνωστοί και κάποιοι εντελώς εξαφανισμένοι. Στην τελευταία κατηγορία ανήκει και ο Cerigo Muscat. Βλ. Απομνημονεύματα ενός εραστή του οίνου (Memoirs of a wine lover)
18. Τα στοιχεία είναι από τις επίσημες απογραφές του Γραφείου Αποικιών της Βρετανικής Αυτοκρατορίας του έτους 1836 και το έργο “The island of Kythera: A Social History (1700-1863)” Leontsinis George N., National And Capodistrian University of Athens, Faculty of Arts, No 55, S.Saripolo’s Library, Athens 1987.
19. Θα πρέπει να επισημάνουμε σ’ αυτό το σημείο τον ρόλο της Αγγλικής Διοίκησης στην εξάπλωση της ελιάς στα σημερινά επίπεδα στο νησί.

Δημοσιεύθηκε στο φ. 275 Δεκέμβριος 2012 της έντυπης έκδοσης.