Πάει αρκετός καιρός που έχω υποσχεθεί στον φίλο μου τον Μανώλη να αρθρογραφήσω με θέμα την εξέλιξη της χαρτογράφησης των Κυθήρων από την Αναγέννηση μέχρι τις μέρες μας. Αλλά πάντα, όλο και κάτι συνέβαινε και συνεχώς το ανέβαλα. Κάποια στιγμή όμως ο κόμπος έφθασε στο χτένι. Και δεδομένου ότι έχουμε και κάποια ηλικία και τα χρονικά περιθώρια δεν είναι απεριόριστα, έκρινα πως έφθασε η στιγμή να μεταφέρω στο χαρτί όσες πληροφορίες μπόρεσα να συγκεντρώσω την τελευταία τριακονταετία, για το ενδιαφέρον αυτό θέμα.
Αφορμή για να ξεκινήσει αυτή η περιήγηση στη χαρτογραφία της περιοχής, μου έδωσε η σχετικά πρόσφατη ανακάλυψη μιας ανατύπωσης (που κυκλοφόρησε τη δεκαετία του 1970) ενός αναγεννησιακού χάρτη του 1650, που αφορά στο νησί.
Advertisement
Το ενδιαφέρον σ’ αυτόν τον χάρτη είναι ότι απεικονίζει έναν τόπο που δημιουργήθηκε στη φαντασία του δημιουργού του, ένα νησί δηλαδή φανταστικό. Ο εμπνευστής του μάλιστα, του έδωσε τον ευρηματικό τίτλο «Το Βασίλειο του Έρωτα στο νησί των Κυθήρων» (Rayaume d’ Amour en l’ Isle de Cythere) και ο χάρτης του ουσιαστικά περιγράφει ένα ταξίδι σ’ αυτόν τον ονειρικό τόπο.
Με αυτά τα χαρακτηριστικά, η περίπτωση κρίθηκε ιδανική για να ξεκινήσουμε την αναφορά μας στους χάρτες της περιοχής με κάτι ποιο ελαφρό, και να μην πέσουμε κατευθείαν στα βαθιά και τα πολύ επιστημονικά, που εκ των πραγμάτων θα επακολουθήσουν.
Η πρακτική της χαρτογράφησης φανταστικών κόσμων τον 17ο αιώνα δεν ήταν κάτι καινούργιο. Είχε ξεκινήσει ήδη από τον Μεσαίωνα και συνέχισε να είναι δημοφιλής και την περίοδο της Αναγέννησης. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της «Κόλασης» του Δάντη, που γράφτηκε τον 14ο αιώνα. Με βάση αυτό το κείμενο, κάποιοι στη συνέχεια προχώρησαν στη χαρτογράφηση των εννέα κύκλων της Κόλασης, μέσω των οποίων ταξίδεψε ο Δάντης.
Καιρός όμως να έλθουμε στον χάρτη που θα μας απασχολήσει. Δημιουργήθηκε στα 1650 από τον Tristan L’ Hermitte (εικ. 1) σε συνεργασία με τον J. Sadeler, της φημισμένης εκείνη την περίοδο οικογένειας χαρακτών και εκδοτών. Το πραγματικό του όνομα ήταν François. Το Tristan, που οικειοποιήθηκε, ήταν το μικρό όνομα μιας πολιτικής και στρατιωτικής φυσιογνωμίας του ύστερου Μεσαίωνα, που είχε το ίδιο επώνυμο. Γεννήθηκε περί το 1601, στην κομητεία La Marche στην κεντρική Γαλλία και πέθανε το 1655 στο Παρίσι. Από μικρός έδειξε ότι ήταν ένα «αγιόπαιδο». Σε ηλικία 13 ετών σκότωσε σε μονομαχία ένα αντίπαλό του και αναγκάστηκε να καταφύγει στην Αγγλία. Εκεί παρέμεινε μέχρι το 1621 που του δόθηκε χάρη από τον βασιλιά Λουδοβίκο ΧΙΙΙ. Το περιστατικό της μονομαχίας και την αλήτικη ζωή του την περιέγραψε το 1643 στο αυτοβιογραφικό του μυθιστόρημα «Η ατιμασμένη σελίδα» (Le Page disgracié ). Μετά την επιστροφή του στη Γαλλία εξελίχθηκε σε σημαντικό δραματουργό και ποιητή και από τον 19ο αιώνα, που έγινε ευρύτερα γνωστός, θεωρείται ένας από τους επιφανέστερους δημιουργούς του γαλλικού κλασικού δράματος. Είναι μάλιστα ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον έρωτα σαν σημαντικό στοιχείο στις γαλλικές τραγωδίες. Είχε κατά συνέπεια την κατάλληλη εμπειρία για να ασχοληθεί και με το «Βασίλειο του Έρωτα». Έζησε μέχρι τέλους μια περιπετειώδη ζωή και πέθανε από φυματίωση πάμπτωχος, έχοντας παίξει στον τζόγο την περιουσία του. Το παρελθόν του, μάλλον προδίκαζε μια τέτοια κατάληξη.
Ο χάρτης του Tristan για τα Κύθηρα έχει διαστάσεις τυπωμένης επιφάνειας 34×43 cm και η γλώσσα που χρησιμοποιείται είναι η γαλλική. Στο δεξιό άνω τμήμα του υπάρχει η ανθοστόλιστη ταμπέλα (αυτό που στην χαρτογραφική ορολογία ονομάζεται cartouche) με τον τίτλο: «Βασίλειο του Έρωτα στο νησί των Κυθήρων. Χάρτης που περιγράφεται από τον Tristan L’ Hermitte. 1650». Στο αριστερό μέρος υπάρχει κάθετη στήλη με αναλυτική επεξήγηση των τοπωνυμίων που υπάρχουν στον χάρτη. Επιγράφεται: «Πίνακας και περιγραφή των πόλεων, των κωμοπόλεων και του μονοπατιού που πρέπει να ακολουθήσετε για να ταξιδέψετε εκεί » (στο «Βασίλειο του Έρωτα», δηλαδή). Το νησί βρέχεται από τη «Θάλασσα της Αμοιβαίας Έλξης» και από την «Πολύτιμη Θάλασσα».
Από χαρτογραφικής απόψεως, το περίγραμμα του νησιού απέχει πολύ από την πραγματικότητα, αλλά διαφέρει και από τους γνωστούς χάρτες αυτής της περιόδου, που δεν διακρίνονται για την ακρίβειά τους. Το σημείο του γεωγραφικού βορρά, που υποχρεωτικά βάζουν οι χαρτογράφοι στα έργα τους για να προσανατολιστούν οι χρήστες, δεν υπάρχει. Ούτε και κάποιες κοντινές στεριές και νησιά απεικονίζονται. Φρονώ ότι το σχήμα που έδωσε στα Κύθηρα ο σχεδιαστής του χάρτη και ο τρόπος που τα τοποθέτησε στη συνολική επιφάνεια, επιλέχθηκε για να έχει τη δυνατότητα να προσθέσει με άρτιο αισθητικά τρόπο, το cartouche αλλά και την εικονογράφηση στο κάτω μέρος του δημιουργήματός του. Δεν τον ενδιέφερε η χαρτογραφική ακρίβεια αλλά ο αισθητικός εντυπωσιασμός. Πιστεύω, πως ο συμβολή του Tristan L’ Hermitte σε αυτό το έργο τέχνης (γιατί σαν έργο τέχνης πρέπει να το θεωρήσουμε), ήταν να δώσει την ιδέα και να γράψει τα συνοδευτικά κείμενα. Την εικονογράφησή του, μόνο ένας έμπειρος καλλιτέχνης και σχεδιαστής χαρτών, όπως ένας εκπρόσωπος από τον εκδοτικό οίκο Sadeler, θα μπορούσε να την πραγματοποιήσει.
Εύλογα μπορεί να αναρωτηθεί κανείς: Ποιες διεργασίες οδήγησαν τον Tristan L’ Hermitte να συνδέσει τα Κύθηρα με το «Βασίλειο του έρωτα»; Φαίνεται πως σημαντικό ρόλο γι’ αυτή τη θεώρηση έπαιξε ο μύθος που συνδέει την Αφροδίτη με το νησί. Σύμφωνα με τη Θεογονία του Ησιόδου, η Γαία, κουρασμένη από την αχόρταγη σεξουαλική όρεξη του Ουρανού, και μετά από πάρα πολλές εγκυμοσύνες, ζήτησε από τον Κρόνο, έναν από τους πολυάριθμους γιους τους, να αποκόψει τα γεννητικά όργανα του πατέρα του. Ο Κρόνος ευνούχισε τον Ουρανό και πέταξε το φύλο του στη μέση της θάλασσας. Ο σπόρος του αναμείχθηκε με το κύματα και από τον αφρό τους γεννήθηκε η Αφροδίτη, η θεά του έρωτα, της ομορφιάς, της σεξουαλικότητας, της ηδονής και της τεκνοποίησης. Φυσώντας ο Ζέφυρος την έσπρωξε τελικά στα Κύθηρα, και γι’ αυτό συχνά η Αφροδίτη αναφέρεται σαν «Κυθέρεια». Λέγεται μάλιστα ότι στο νησί ιδρύθηκε το αρχαιότερο ιερό της θεάς.
Όλα αυτά συνετέλεσαν στο να δημιουργηθεί γύρω από τα Κύθηρα ο μύθος του παραδεισένιου νησιού του συνυφασμένου με τον έρωτα. Και στο να παραμένει το νησί στη συλλογική φαντασία για εκατοντάδες χρόνια σαν ο απόλυτος προορισμός της ερωτικής απόδρασης.
Η παρουσία της Αφροδίτης στον χάρτη, μαζί με τον γυμνό φτερωτό Έρωτα με το τόξο του, είναι καθοριστική στο να επιβεβαιώσει όσα προαναφέρθηκαν. Η θεά απεικονίζεται γυμνή σε τρία σημεία: α) Ξαπλωμένη σε ανάκλιντρο με δίπλα της τον Έρωτα. β)Καθήμενη σε κορμό να στεφανώνει τον φτερωτό θεό. γ)Όρθια να κρατάει ένα μήλο(;) και να την περιβάλλουν ο Έρωτας, μία ακόμη φτερωτή μορφή και ένας κύκνος (που αποτελούσε το σύμβολό της) .
Ο Έρωτας εμφανίζεται και σε άλλα τμήματα του χάρτη, όπως στο cartouche όπου στοργικά αγκαλιάζει ένα μικρό κορίτσι συνομήλικό του. Σε δύο επιπλέον σημεία εμφανίζεται, χωρίς το τόξο του, να κρατάει μόνο ένα βέλος. Ενδεχομένως σαν απεικονίσεις του Έρωτα θα πρέπει να θεωρηθούν και τα δύο φτερωτά γυμνά αγόρια που εμφανίζονται, το πρώτο να παίζει μουσική με ένα φλάουτο και το δεύτερο να σπρώχνει μικρό καρότσι με λουλούδια.
Στον χάρτη, σε γενικές γραμμές, έχει χαραχτεί ένα κυκλικό μονοπάτι που διατρέχει περιφερειακά το νησί και διέρχεται από διάφορες τοποθεσίες με συμβολικές ονομασίες. Για κάθε μία από αυτές, υπάρχουν επεξηγήσεις στον συνοδευτικό πίνακα.
Η διαδρομή ξεκινά από την «Πεδιάδα της Αδιαφορίας» όπου (σύμφωνα με την επεξήγηση) «γίνεται μεγάλο πανηγύρι όπου πωλούνται δοχεία γεμάτα καρπούς και χτυπημένη κρέμα» (Αυτό που σήμερα ξέρουμε σαν κρέμα σαντιγί).
Συνεχίζεται στο «Δασάκι της Ωραίας Συνάντησης» όπου «γίνονται εκδηλώσεις με λαγούτα, τραγούδια, κωμωδίες και χορό».
Ακολουθεί το «Πανδοχείο του Γλυκού Βλέμματος». Εκεί, «ξεφεύγοντας από το μονοπάτι, πίνουμε λίγο κρασί που περισσότερο ζεσταίνει παρά ξεδιψάει».
Οι επόμενες στάσεις στο μονοπάτι είναι:
Η «Ανησυχία», όπου «τα κρεβάτια είναι πολύ άβολα, με δεμάτια από χόρτα για υπόστρωμα».
Η «Ανασκόπηση», που «αποτελεί ένα ευχάριστο χωριό».
Και η «Επίσκεψη» όπου «υπάρχουν μόνο καρέκλες και ένα κρεβάτι για να μπορεί κάποιος να κοιμηθεί».
Όλα αυτά τα τοπωνύμια απεικονίζονται στον χάρτη με τη μορφή οικισμών με λίγα σπίτια και με δεσπόζουσα τη θέση της εκκλησίας με τον υψηλό οξυκόρυφο τρούλο που καταλήγει σε σταυρό . Μια εικόνα που θυμίζει έντονα κεντροευρωπαϊκή επαρχία. Και φυσικά άσχετη με αυτή των οικισμών στα Κύθηρα. Ο L’Hermitte και ο Sadeler απλά κατέγραψαν εικόνες που γνώριζαν, εικόνες από τη χώρα τους. Όσο για τη σταθερή ύπαρξη της εκκλησίας με το σταυρό σε όλα τα χωριά και τις πόλεις του χάρτη, ίσως να αποτελεί μια έμμεση προσπάθεια εξιλέωσης για όσα τολμηρά γράφονται, αλλά κυρίως απεικονίζονται στο δημιούργημά τους.
Φθάνουμε στους «Αναστεναγμούς», όπου ο άνεμος από τον “Λόφο της Παθιασμένης Καρδιάς’’, περιστρέφει τους ανεμόμυλους που υπάρχουν εκεί».
Ακολουθεί η «Συγκατάβαση». «Εδώ υπάρχει φρούριο και πανεπιστήμιο. Η πόλη είναι πάντα έτοιμη για άμυνα, από φόβο μήπως καταληφθεί εξαπίνης. Κάτω από τον ήλιο μεγαλώνουν πουλάκια που τραγουδούν για ένα αγαπημένο πρόσωπο. Η πόλη είναι γεμάτη από εμπόρους γλυκολέμονων, πορτοκαλιών και μαρμελάδων από την Ιταλία, κοσμημάτων και αρωμάτων. Το πανεπιστήμιο μάλιστα έχει εξαιρετικούς καθηγητές, που εκπαιδεύουν επιστήμονες στα γλυκά λόγια και στα ερωτικά παραμύθια». Προφανώς οι δημιουργοί του Ανοικτού Πανεπιστημίου του Δήμου Κυθήρων δεν υπήρξαν πρωτοπόροι, όπως μέχρι τώρα γνωρίζαμε, αφού είχε προηγηθεί κατά 350 χρόνια το Πανεπιστήμιο της «Συγκατάβασης» με το τόσο ενδιαφέρον εκπαιδευτικό πρόγραμμα.
Αφού διασχίσουμε και το «Ποτάμι της Συγκατάβασης» φθάνουμε στο χωριό της «Εκδηλωμένης Φλόγας», του οποίου «οι κάτοικοι είναι τόσο συναχωμένοι, που εμείς δεν μπορούμε να τους ακούσουμε τόσο χαμηλά που μιλάνε». Ειλικρινά, αν και ιατρός, δυσκολεύομαι να κατανοήσω αυτή την περιγραφή και την εξήγησή της. Μάλλον για λαρυγγίτιδα και όχι για συνάχι μοιάζει το πρόβλημά τους. Συνεχίζοντας ο Tristan γράφει για τους ντόπιους: «Θα τους θεωρούσαμε πολύ ενάρετους ανθρώπους, γιατί έχουν πάντα το κοκκίνισμα της έντιμης ντροπής στο δέρμα τους». Βεβαίως, πώς να μην κοκκινίζουν οι συντηρητικοί χωρικοί, όταν αντιλαμβάνονται τη γυμνή Αφροδίτη, που έχει τοποθετηθεί από τον χαρτογράφο ακριβώς πάνω από το χωριό τους;
Η επόμενη επίσκεψη είναι στη «Διαμαρτυρία». «Εδώ οι κάτοικοι κοιτάζουν πάντοτε τον ουρανό χτυπώντας το στομάχι τους και κάνοντας φρικιαστικούς όρκους για να επιβεβαιώσουν την αξιοπιστία τους». Και μας προειδοποιεί ο Tristan: «Δεν πρέπει να πιστεύετε όλα όσα λένε».
Ακολουθεί η «Εκμυστήρευση». «Αυτοί που κατοικούν εκεί εκμυστηρεύονται αέναα ο ένας στον άλλον και δεν είναι πια και τόσο καλοί άνθρωποι γι’ αυτό».
Η επόμενη στάση στη διαδρομή είναι το «Επιχειρώ». «Εδώ οι κάτοικοι φημίζονται για την ικανότητά τους στην ξιφασκία, αλλά ξέρουν μόνο ένα είδος χτυπήματος με το ξίφος τους. Να προσποιούνται με το βλέμμα και να χτυπούν τη μπότα ύπουλα. Άλλοτε υπήρχε σε αυτό τον τόπο ένα μέτρια οχυρωμένο κάστρο που ονομαζόταν “Αντίσταση’’. Αυτό καταστράφηκε κατά τις μάχες και από τα συντρίμμια του δημιουργήθηκε ένα κακοφτιαγμένο κτίριο.»
Και φθάνουμε στην πόλη «Απόλαυση» , την πρωτεύουσα του Βασιλείου του Έρωτα . «Εδώ έρχεσαι για κάποια δουλειά και είναι, σε πρώτη ματιά, ένας πολύ ευχάριστος τόπος. Στους όμορφους κήπους της χάνεσαι με τη συντροφιά σου».
Μετά από μια διαδρομή σε ένα μακρύ μονοπάτι που πλαισιώνεται στην αρχή από τριαντάφυλλα και στη συνέχεια από γαϊδουράγκαθα και αγριοτριανταφυλλιές, φτάνουμε στον «Κορεσμό». «Η όλη ατμόσφαιρα σε κάνει να χάνεις την όρεξή σου παρά το φτηνό φαγητό».
Ακολουθεί η «Αδύναμη φιλία». Εδώ οι προσφωνήσεις «καλέ μου» και «αγαπητή μου» ακυρώνονται για πάντα. Ο Tristan δεν μας αποκαλύπτει, ίσως για να μη μας απογοητεύσει, τις λέξεις που αντικαθιστούν τις τρυφερές αυτές εκφράσεις. Ο έρωτας έχει πια σβήσει. Στην περίπτωση ταιριάζει απόλυτα το λαϊκό άσμα: «Ότι αρχίζει ωραίο τελειώνει με πόνο, οι πικραμένες καρδιές το ξέρουνε μόνο…»
Τερματίζοντας τη διαδρομή καταλήγουμε στη «Νέα έλξη». Από αυτό το σημείο ξαναρχίζει το κυκλικό μονοπάτι του έρωτα. Και για την περίπτωση αυτή είναι ταιριαστό ένα ακόμη γνωστό λαϊκό άσμα: «Με μια αγάπη καινούργια θα χαράξω πορεία, εσύ ήσουνα για μένα μια παλιά ιστορία…»
Έχοντας ήδη περιγράψει τους σταθμούς στο μονοπάτι του έρωτα και προκειμένου να αποκτήσουμε πλήρη γνώση των μηνυμάτων που εκπέμπει αυτό το, τυπικά μόνο, χαρτογραφικό έργο, σκόπιμο είναι να μας απασχολήσει και η εικονογράφηση στο κάτω μέρος του χάρτη.
Πρόκειται για μια σύνθεση ιδιαίτερα τολμηρή για την εποχή της. Μην ξεχνάμε ότι δημιουργήθηκε στα μέσα του 17ου αιώνα, δηλαδή σχεδόν πριν από τετρακόσια χρόνια. Στο κεντρικότερο σημείο της, τρία ζευγάρια βρίσκονται γύρω από ένα πλούσιο τραπέζι. Ο καλλιτέχνης θέλει να μας μεταφέρει την ατμόσφαιρα αρχαίου συμποσίου. Άνδρες και γυναίκες φορούν χιτώνες που έχουν κυλήσει προς τα κάτω (προφανώς σκόπιμα), αφήνοντας ακάλυπτο το πάνω μέρος του σώματος. Η μία από τις γυναίκες παίζει φλάουτο και η άλλη κιθάρα, ενώ κάθονται πάνω στα γόνατα των συντρόφων τους και απολαμβάνουν τα χάδια τους. Η τρίτη κρατεί βιβλίο που εμποδίζει το βλέμμα να φθάσει εκεί πού καταλήγει το αριστερό χέρι του εραστή της (που εμφανώς κατευθύνεται προς το γυμνό στήθος της). Ο προσεκτικός παρατηρητής, κάνοντας χρήση μεγεθυντικού φακού, θα διαπιστώσει πως ο συγκεκριμένος κύριος έχει στο δεξί του χέρι έγχορδο μουσικό όργανο (δεν φαίνεται ολόκληρο, παρά μόνο τα κλειδιά και ο ζυγός του). Ενδεχομένως το απομάκρυνε από τα χέρια της εν λόγω κυρίας, προκειμένου από κοινού να ασχοληθούν με άλλες, συγκλονιστικότερες από τη μουσική, απολαύσεις.
Πιο περιφερικά απεικονίζονται δύο ακόμη ζευγάρια που αγκαλιάζονται με πάθος, το πρώτο κάτω από μια αψίδα και το δεύτερο μέσα στα κλαδιά ενός θάμνου. Σε τρίτο πλάνο συναντούμε δύο ακόμη ζεύγη, που απεικονίζονται πολύ μικρότερα σε μέγεθος. Σε αυτά προστίθενται και ογδόντα περίπου άνθρωποι σε δυάδες, που έχουν τοποθετηθεί σε όλο το μήκος του μονοπατιού του έρωτα. Είναι τόσο μικροί, που μόλις και γίνονται αντιληπτοί με γυμνό μάτι και φυσικά, λόγω μεγέθους, δεν είναι ευδιάκριτο το φύλο τους. Υποθέτουμε βεβαίως, λόγω της κεντρικής ιδέας αυτού του δημιουργήματος, ότι πρόκειται για μεικτά ζεύγη.
Όσο ασχολείται κανείς με τον χάρτη του Tristan L’ Hermitte (πάντα με τη χρήση μεγεθυντικού φακού), τόσο και ανακαλύπτει νέες ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες. Θα σταθώ σε μια από αυτές. Μου έκανε εντύπωση η απεικόνιση μιας «άγιας» μορφής με φωτοστέφανο, που εμφανίζεται μέσα από σύννεφο να κρατεί μίσχο φυτού που μοιάζει με κρίνο και να ευλογεί(;) γυναίκα που έχει γονατίσει. Είναι άραγε αναφορά στην Παναγία ή μήπως ο εμπνευστής του, με τόσους συμβολισμούς που υπάρχουν στο χάρτη, είχε κάποιο άλλο σκεπτικό; Πρόκειται για κάτι που χωράει πολλή συζήτηση και που ίσως δεν θα μπορέσει ποτέ να υπάρξει σίγουρη απάντηση.
Συνοψίζοντας τα όσα προαναφέραμε, να πούμε πως το καλλιτεχνικό αυτό δημιούργημα μας δίνει τη δυνατότητα, με ένα ομολογουμένως ευρηματικό και συμβολικό τρόπο, να παρακολουθήσουμε τα στάδια και τις διακυμάνσεις στην ψυχική διάθεση των ατόμων που υποκύπτουν στον έρωτα. Η τολμηρότητα με την οποία παρουσιάζονται κάποιες σκηνές θα πρέπει σαφώς να αποδοθεί στον χαρακτήρα και το περιπετειώδες παρελθόν του Tristan L’ Hermitte. Με βάση τα όσα ακραία γνωρίζουμε πως είχε βιώσει, είναι φανερό πως δεν θα είχε αναστολές στο να σχεδιάσει την απεικόνιση ρεαλιστικών σκηνών, κόντρα στη σεμνοτυφία της εποχής του.
Το συγγραφικό έργο του Tristan L’ Hermitte, από τον 19ο αιώνα και μετά, έχει τύχει στη Γαλλία, αλλά και διεθνώς, ιδιαίτερης μελέτης και αξιολόγησης. Υπάρχει μάλιστα σύλλογος των φίλων του, που από το 1979 μέχρι και τις μέρες μας, εκδίδει το περιοδικό “CAHIERS TRISTAN L’HERMITTE”. Η έκδοση είναι αφιερωμένη στο έργο του σημαντικού αυτού ποιητή και δραματουργού και στη γαλλική κουλτούρα της πρώτης πεντηκονταετίας του 17ου αιώνος.
Εκτιμώ πως θα άξιζε να διερευνηθεί η δυνατότητα διοργάνωσης ενός διεθνούς συνεδρίου για το έργο του, ώστε να γνωρίσουμε καλύτερα αυτόν τον σχεδόν άγνωστο στην Ελλάδα Γάλλο, που τίμησε το νησί με έναν τόσο ελκυστικό τίτλο.
Ευχαριστίες
Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στην καθηγήτρια της Γαλλικής κα Νίκη Φιλιπποπούλου για τη βοήθειά της στη μετάφραση των γαλλικών κειμένων και την προϊσταμένη των Αρχείων του Νομού Λακωνίας Δρα Πέπη Γαβαλά για τις εύστοχες επισημάνσεις της.
ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ ΣΤΟ ΦΥΛΛΟ ΑΠΡΙΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΝΤΥΠΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ «ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ»
Kythira Online
